ΚΕΊΜΕΝΑ ΑΝΗΣΥΧΊΑΣ
Γράφει η Μαρία Σ. Πανούτσου
Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ
Ο Αυτοσχεδιασμός στο Θέατρο
O αυτοσχεδιασμός είναι η αρχή για όλες τις τέχνες
Mozart was most famous in his day, according to scholars,
“first as an improviser, then as a composer, then as a pianist”.
Eric Barnhill
Το ‘μαρτύριο’ της τέχνης
Ο αυτοσχεδιασμός είναι τέχνη. Για να δείξω την αυτονομία του αυτοσχεδιασμού, αλλά και την γνώση που πρέπει να έχει σήμερα όποιος αποφασίσει να αυτοσχεδιάσει, θα αναφέρω εν συντομία στην ύπαρξη του αυτοσχεδιασμού στην παράδοση της μουσικής, του χορού, της ζωγραφικής και του θεάτρου. Το θέατρο είναι σύνθεση τεχνών, μια πολύπλευρη και πολυσύνθετη τέχνη, που περιέχει κίνηση, μέτρο, λόγο, δηλαδή χορό, μουσική και κείμενο.
Ως προς το θέατρο, ο αυτοσχεδιασμός με την μορφή της προφορικής αφήγησης, προϋπήρχε της γραφής, άρα και του θεάτρου στην μορφή που το γνωρίζουμε σήμερα. Ο άνθρωπος αποζητούσε την έκφραση μόλις λίγο ταχτοποιούσε και έλυνε προβλήματα της επιβίωσης. Ο αυτοσχεδιασμός υπήρχε από τα χρόνια της προϊστορίας του πολιτισμού. Αργότερα με την σταθεροποίηση των κοινωνιών και την μείωση των μετακινήσεων, ξεκίνησαν οι ομαδικοί αυτοσχεδιασμοί που σιγά σιγά έπαιρναν μια πιο καθορισμένη φόρμα, με την επανάληψη μέσα στο χρόνο.
Έτσι δημιουργήθηκε η παράδοση. Από εκεί και πέρα αλλάζουν τα πράγματα. Όσο η παράδοση πλουτίζεται με εμπειρίες και νέα στοιχεία, ο αυτοσχεδιασμός περιορίζεται. Είναι ένα ζητούμενο για όσους είχαν μια προηγούμενη εμπειρία και γνώση του υλικού τους. Επιτρεπόταν όταν ο καλλιτέχνης – τεχνίτης, γνώριζε καλά την τέχνη του. Ένας νέος μουσικός δεν ξεκινούσε με τον αυτοσχεδιασμό αλλά πρώτα μάθαινε την παράδοση (που τονίζω, προερχόταν από τον αυτοσχεδιασμό μέσα στον χρόνο) κοντά στον δάσκαλο του. Υπήρχαν αφορισμοί και απαγορεύσεις στις κλειστές κοινωνίες. Ο δάσκαλος του και η κοινωνία στην οποία ανήκε, του επέτρεπε τον αυτοσχεδιασμό με μέτρο και σύνεση, με σταδιακή εξέλιξη και ελευθερία.
Στους λαϊκούς οργανοπαίκτες -μουσικούς, οι νέοι που προέκυπταν από την διδασκαλία των, δεν μπορούσαν να αυτοσχεδιάσουν χωρίς να έχουν φτάσει σε ένα επίπεδο εξέλιξης που θα έκρινε ο δάσκαλος τους. Αυτό σήμερα μπορεί να φαίνεται στον πολύ κόσμο ως αυταρχικό και ανελεύθερο. Όμως με τον τρόπο αυτό επιτύγχαναν αρχικά πειθαρχία και συγκέντρωση και στην συνέχεια αυτοπειθαρχία και βαθειά γνώση της παράδοσης πριν προχωρήσουν στα δικά τους μονοπάτια. Επίσης με τον τρόπο αυτό, δεν καταργούσαν την παράδοση.
Την προσέγγιση αυτήν την συναντάμε στις παραδοσιακές κοινωνίες και πολιτισμούς αλλά συχνά και στην σύγχρονο κόσμο της μουσικής, της ζωγραφικής, του χορού και του θεάτρου.
Στον εικοστό αιώνα τα πράγματα αλλάζουν ριζικά αφού ο αυτοσχεδιασμός μπαίνει ως μάθημα στις ακαδημίες και στις σχόλες. Γίνεται ένα βασικό μάθημα για αρχάριους. Η εκπαίδευση αποδέχεται με τον τρόπο αυτό, τα οφέλη μιμούμενη το ψάξιμο των πρώτων ανθρώπων πριν την εδραίωση της παράδοσης, μιας διαδρομής που ξεκίνησε από τον ελεύθερο αυτοσχεδιασμό και έρευνα.
Είναι σκόπιμο να αναφερθώ στο παιδικό παιχνίδι. Τα παιδιά αν τα παρακολουθήσετε θα διαπιστώσετε στάδια της διαδικασίας του αυτοσχεδιασμού. Παρατηρώντας τα διαπιστώνουμε την πρώτη προσέγγιση, λίγο αβέβαιη λίγο διστακτική, ακολουθεί η προθέρμανση και στη συνέχεια εμφανίζεται όλη η συγκέντρωση, το μέγιστο δόσιμο που χρειάζεται σε αυτό που κάνουν, την δεδομένη χρονική στιγμή. Και λέω στιγμή γιατί αν τα ρώτησε τα παιδιά μετά, «αν παίξανε αρκετά» θα σας κοιτάξουν με απορία γιατί για τα παιδιά, στο παιχνίδι δεν υπάρχει χρόνος, μόνο η εμπειρία του παιχνιδιού, μια αγαπημένη υπέρβαση στην καθημερινότητα. Μια ουσιαστική ‘παρένθεση’ που κατά την διάρκεια της, βρίσκουν τον πραγματικό τους εαυτό, ωριμάζουν, αναπτύσσονται πνευματικά, μαθαίνουν την συνύπαρξη με του άλλους. Το παιχνίδι τους είναι γεμάτο αυτοσχεδιασμούς μόνο που δεν το γνωρίζουν τα ίδια. Ο ενήλικας για να φτάσει αυτό το επίπεδο συγκέντρωσης, ελευθερίας και αφήματος στον χώρο και χρόνο, χρειάζεται να ξαναδεί τα πράγματα από την αρχή να μάθει νέους κανόνες και πως αυτούς τους κανόνες να τους ξεπερνά. Έχει τρομακτικό ενδιαφέρον το πως ένας ενήλικας μπορεί να πλησιάσει την τέχνη του αυτοσχεδιασμού κερδίζοντας αρχικά την αποστασιοποίηση από το ίδιο του τον εαυτό, επιτρέποντας όμως να αντλήσει υλικό από το συνειδητό και το ασυνείδητο. Μπορεί με πολύ απλά λόγια να πει κάνεις, ότι αυτοσχεδιασμός είναι ένα χωρίς όρια παιχνίδι προτάσεων, που κανένα λάθος ή φόβος δεν επιτρέπει το σταμάτημα του παιχνιδιού αυτού. Συχνά τα παιδιά πριν αρχίσουν το παιχνίδι βάζουν κάποιους κανόνες. Έτσι και οι μεγάλοι στον αυτοσχεδιασμό βάζουν περιορισμούς που όμως αυτός που θα αυτοσχεδιάσει πρέπει να τους σπάσει δημιουργώντας ένα νέο πλαίσιο με ροή, ενέργεια και γνησιότητα. Προσωπικά στο μάθημα του αυτοσχεδιασμού προτείνω συχνά την ενότητα της κινησιολογίας, περνώ στην αποστασιοποίηση με μια σειρά ασκήσεων και στην συνέχεια ξεκινώ με τον αυτοσχεδιασμό χρησιμοποιώντας συνθετικά στοιχεία. Κίνηση στον χώρο με μια μουσική υπόκρουση χωρίς κείμενο και με πολύ συγκεκριμένα όρια για αρχάριους και χωρίς μουσική για προχωρημένους. Σταδιακά προσθέτω υλικό και θέματα. Η αποτυχία – σε εισαγωγικά- γιατί κατά την γνώμη μου αυτή η λέξη δεν ταιριάζει στον αυτοσχεδιασμό των αρχαρίων, μπορεί να ειπωθεί ειδικά στους προχωρημένους και επαγγελματίες και τότε το μόνο που έχουμε να κάνουμε είναι να ξεκινήσουμε και πάλι από την αρχή χωρίς κριτικές επιβαρύνεις. Ο αυτοσχεδιασμός είναι απαραίτητος ως άσκηση και ως δημιουργική διαδικασία σε κάθε καλλιτέχνη, συγγραφέα και ποιητή όσο σημαντικός και αν είναι ο καλλιτέχνης. Όσο προοδεύει ένας καλλιτέχνης τόσο ο αυτοσχεδιασμός είναι το αγαπημένο και μόνιμο εργαλείο του.
Ένας πρώτος δικός μου ορισμός
Σχεδιάζω την συγκεκριμένη στιγμή, στο συγκεκριμένο τόπο, με συγκεκριμένο υλικό: τον εαυτόν μου, ένα θέμα ή χωρίς θέμα και με την συγκεκριμένη κατάσταση που βρίσκομαι συναισθηματικά, κλινικά και ψυχολογικά ως άνθρωπος. Έτσι συνθέτω με όλα όσα προανέφερα κάτι νέο, κάτι που δεν υπάρχει. Με αντικείμενο ή χωρίς αντικείμενο, ατομικός, δυαδικός, ομαδικός. O αυτοσχεδιασμός είναι ένα απλό παιχνίδι αρχικά που στοχεύει σε πολύ σύνθετες δημιουργίες. Αυτοσχεδιασμός υπάρχει σε κάθε εκδήλωση έκφρασης ακόμη και στις πιο οργανωμένες συνθήκες καλλιτεχνικής δημιουργίας. Προσωπικά πιστεύω ότι είναι ένα ωφέλιμο μάθημα για παιδιά μέχρι την εφηβεία. Ως προς τον αυτοσχεδιασμό στους ενήλικες και επαγγελματίες στην μουσική, χορό, ζωγραφική, θέατρο, χρειάζεται μια πρώτη βάση εκπαίδευσης στο αντικείμενο σπουδών τους πριν μπουν στην διαδικασία του αυτοσχεδιασμού. Στο θέατρο είναι ένα εργαλείο. Σημειώνω ότι έχουμε να μάθουμε πολλά από τον αυτοσχεδιασμό στην μουσική.
Θα αναφερθώ στον αγαπημένο μουσικό και για μένα και μέγα δάσκαλο στην τέχνη γενικότερα τον J.S. Bach (17 – 18 αιώνας). Ο J.S. Bach ανήκει και αυτός στους μουσικούς που στηρίχτηκαν στον αυτοσχεδιασμό για να συνθέσουν. Το έργο ”η τέχνη της φούγκας”, του Bach , είναι μια συλλογή από κανόνες πάνω σε ένα απλό θέμα το οποίο μεταμορφώνεται βαθμιαία. Στην εποχή του ήταν πιο γνωστός ως ανώτατος αυτοσχεδιαστής του Οργάνου, παρά ως σύνθετης, το ίδιο και ο Mozart. Αναφέρομαι στον Bach και στην μουσική του, καθότι αφήνει φανερή την κατασκευή. Όταν ακούς την μουσική του, μπορείς να παρακολουθήσεις τα μέρη, τον συλλογισμό του, και τα αισθήματα του, την πειθαρχία και που οδηγεί το κομμάτι, χωρίς να χάσεις την απόλαυση.
Η ύπαρξη της Commedia dell’ Αrte 15ος με 16ος αιώνα στο θέατρο, είναι ένα ακόμη παράδειγμα για τον πρωταγωνιστικό ρόλο του αυτοσχεδιασμού στο θέατρο πριν τον 18ο αιώνα.
Κλείνοντας αυτό το σύντομο σημείωμα για τον αυτοσχεδιασμό θα καταγράψω μία σκέψη μου που προκύπτει από μακρόχρονη εμπειρία στην διδασκαλία του αυτοσχεδιασμού. «Όσο περισσότερους περιορισμούς βάζει κανείς στον αυτοσχεδιασμό, τόσο περισσότερο ελευθερώνεται».
©Μαρία Πανούτσου
-Από τα τετράδια σημειώσεων μου για το Θέατρο.
Η Μαρία Πανούτσου γεννήθηκε στην Αθήνα και υπηρετεί το θέατρο και την ποίηση από το 1979. Σπούδασε μουσική, χορό, θέατρο, ζωγραφική και φωτογραφία στην Ελλάδα, Αγγλία, Πολωνία. Έχει ταξιδεύσει για σπουδές και για συμμετοχή σε Διεθνή Φεστιβάλ θεάτρου, με το Θέατρο Τομή, στην Αγγλία, Σκωτία, Ρουμανία, Γεωργία, Γερμανία, Γαλλία, Πολωνία, Ιταλία, Κύπρο. Έζησε στην παιδική της ηλικία στο Ιράκ, στην Κύπρο και στο Λίβανο. Ξεκίνησε πολύ μικρή το χορό και το θέατρο και με την πρώτη της σκηνοθετική δουλειά βραβεύτηκε με πέντε βραβεία στο Φεστιβάλ Ιθάκης. Σκηνοθεσίας, καλύτερης παράστασης, καλύτερης παρουσίασης νεοελληνικού έργου, βραβείο γυναικείου ρόλου και έπαινος ανδρικού.
Τώρα ζει, εργάζεται και μοιράζεται την ζωή της μεταξύ Αθήνας, Κέας και Λονδίνου. Είναι απόφοιτος του Έκτου Γυμνασίου Θηλαίων. Διπλωματούχος της Σχολής Κλασσικού χορού Ε. Ζουρούδη. Διπλωματούχος της Επαγγελματικής σχολής Θεάτρου Αθηνών Έχει σπουδάσει στο GROTOWSKI LABORATORIUM στο Βρότσλαβ της Πολωνίας. Τελειόφοιτος του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών.
Σπούδασε στο Open University of London Humanities – Ανθρωπιστικές σπουδές, και συμπλήρωσε την μελέτη της για την Αρχαία Ελληνική Τραγωδία με την παρακολούθηση: Αθηναϊκή Δημοκρατία, 5ος αιώνας, στο Open University of London.
Παράλληλα με το θέατρο και την τέχνη η Μαρία Πανούτσου έχει εκδώσει 3 ποιητικές συλλογές, «ΚΑΛΕΣΜΑΤΑ», «SALUADER» και «ΠΕΡΠΑΤΩΝΤΑΣ ΣΤΟ ΔΑΚΤΥΛΙΟ ΤΟΥ ΚΡΟΝΟΥ ή ΟΙ ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΣΕΙΣ ΕΝΟΣΑΝΔΡΑ ΑΠΟ ΤΟ CITY» που έχουν εξαντληθεί και ετοιμάζει την έκδοση της νέας ποιητικής συλλογής με τίτλο «Η ΠΟΛΗ».
Μελέτησε Ζωγραφική και Αγιογραφία με τον ζωγράφο Δ. Πάλμα, και Κεραμική με τον γλύπτη Ν. Σκλαβενίτη. Ζωγραφίζει από το 1982 και χρησιμοποιεί ποικίλα υλικά για τον σκοπό αυτόν. Δουλεύει τον πηλό κατασκευάζοντας έργα αποκλειστικά με το χέρι και όχι με τον τροχό. Με την Φωτογραφία και τις αρχές της κινηματογραφικής τέχνης, ασχολήθηκε την περίοδο 1980-90 όπου έγινε δεκτή και στο International Film school of London.
Επίσης στο θέατρο παρουσιάζει θεατρικές παραγωγές όταν έχει να πει κάτι που την απασχολεί πολύ. Μελετά το ανέβασμα έργου του Σταμάτη Πολενάκη και του κύπριου ποιητή, Ανδρέα Τιμοθέου… Τελευταία θεατρική δουλειά της, 2015 με την παράσταση «Άσπρο Φως Ιστορίες έρωτα και αναρχίας» στο θέατρο Ειλισσός.
