Κυρίως από τα τέλη του 18ου αιώνα αλλά και λίγο νωρίτερα, οι εξελίξεις στον κόσμο των τεχνών ήταν ραγδαίες. Οι καλλιτεχνικές τάσεις διαδέχονταν η μια την άλλη με ταχύτητα και πολλές φορές συμπορεύονταν με μια ροπή προς τον ανταγωνισμό – όπως φαίνεται κι από την συνεχή διαμάχη, για παράδειγμα, μεταξύ των ακαδημαϊκών και των ιμπρεσιονιστών ζωγράφων –, που σε αρκετές περιπτώσεις ήταν έκδηλος και σκληρός. Οι κριτικοί τέχνης και το κοινό διχάζονταν, άλλα έργα τα αποδέχονταν και άλλα τα καταδίκαζαν, και σε ορισμένες περιπτώσεις τα νέα ρεύματα μπέρδευαν τόσο πολύ τους σχετικούς με τον καλλιτεχνικό χώρο, ώστε απορρίπτονταν χωρίς να γίνουν πρώτα κατανοητά.
Μια από τις τάσεις που προκάλεσαν μεγάλη διχογνωμία στον χώρο των τεχνών ήταν αυτή που ονομάστηκε συμβολισμός. Επηρέασε την καλλιτεχνική παραγωγή σε όλες τις πτυχές της – λογοτεχνική, εικαστική και μουσική – και ξεκίνησε κυρίως ως αντίδραση στα κινήματα του ρεαλισμού και του νατουραλισμού. Αντιπαρέβαλλε το άλογο, το ασυνείδητο, το πνευματικό και το υποκειμενικό στοιχείο έναντι του απτού, του αντικειμενικού και του πραγματικού με τα οποία καταπιάνονταν οι ρεαλιστές και νατουραλιστές ζωγράφοι, και θεματολογικά εστίασε στον θάνατο, στο όνειρο, στην αντισυμβατική σεξουαλικότητα και στην θρησκευτική έκσταση.
Αν και αφετηρία του κινήματος του συμβολισμού ήταν η δυτική και κεντρική Ευρώπη (κυρίως η Γαλλία και το Βέλγιο), η τάση σύντομα διαδόθηκε σε ολόκληρη την ήπειρο και εκτός της. Υπήρξε σημαντική εκπροσώπηση από την Αμερική, τις Σκανδιναβικές χώρες και την Ρωσία, με πολύ γνωστά τα ονόματα του Νορβηγού Edvard Munch, του Ελβετού Arnold Böcklin και του Αμερικανού Elihu Vedder.
Οι χώρες της Βαλτικής ανέδειξαν πολλούς καλλιτέχνες την εποχή που ξεχώρισε ο Edvard Munch. Από τα μέσα του 19ου ως και τα μέσα του 20ου αιώνα αρκετοί Νορβηγοί, Σουηδοί και Φινλανδοί καλλιτέχνες γοητεύτηκαν από το συμβολιστικό κίνημα και, παρότι δεν απέκτησαν φήμη ανάλογη του Munch, φιλοτέχνησαν πολλά μεγάλα έργα. Ένας από τους δημοφιλέστερους ζωγράφους της Βαλτικής είναι ο Axel Waldemar Gallén, περισσότερο γνωστός ως Akseli Gallen-Kallela, και το Συμπόσιο (Symposion, όπως παραδίδεται από τον ίδιο) ήταν ένας από τους πρώτους συμβολιστικούς του πίνακες.
Ο Καλλιτέχνης:
Ο Akseli Gallen-Kallela (Άκσελι Γκάλεν-Κάλελα) θεωρείται σήμερα ο εθνικός ζωγράφος της Φινλανδίας. Γεννήθηκε το 1865 σ’ ένα μικρό φινλανδικό χωριό και ξεκίνησε να ασχολείται με το σχέδιο και τα χρώματα από πολύ μικρή ηλικία, όμως μόνο μετά τον θάνατο του πατέρα του, που δεν ήθελε ο γιος του ν’ ασχοληθεί με τις τέχνες, κατάφερε να συναναστραφεί με επαγγελματίες.
Φοίτησε στην Φινλανδική Ακαδημία Καλών Τεχνών στο Ελσίνκι και μαθήτευσε πλάι στον Adolf von Becker, που είχε εκπαιδευτεί ως ζωγράφος ακαδημαϊκός. Για την ολοκλήρωση των σπουδών του μετέβη στο Παρίσι όπου ήρθε σ’ επαφή με πολλούς σημαντικούς καλλιτέχνες της γενιάς του και ανέπτυξε ένα στιλ περισσότερο ρομαντικό, το οποίο μετέστρεψε ταχύτατα σε συμβολιστικό το 1894, όταν ήρθε για πρώτη φορά σ’ επαφή με το έργο του Έντβαρντ Μουνκ.
Ταξίδεψε πολύ στην Ευρώπη, στην Αφρική και στην Αμερική, ωστόσο η επαφή με του με το ξένο στοιχείο δεν επηρέασε τις καλλιτεχνικές του προτιμήσεις ή την αγάπη του για την Φινλανδία. Στις τοπιογραφίες που του αποδίδονται απεικόνισε μονάχα τοπία από την χώρα του ακόμη κι όταν βρισκόταν αλλού, αγάπη για την οποία αργότερα έλαβε τον τίτλο του εθνικού ζωγράφου, ενώ από το 1925 ασχολήθηκε σχεδόν αποκλειστικά με την εικονογράφηση του φινλανδικού έπους, της Kalevala.
Πέθανε στην Στοκχόλμη το 1931 έχοντας απολαύσει διεθνή αναγνώριση, χωρίς όμως να έχει ολοκληρώσει την εικονογράφηση της Κάλεβάλα. Το στούντιο και το σπίτι του στην Tarvaspää διαμορφώθηκαν σε μουσείο το 1961, που είναι και τώρα επισκέψιμο ως Gallen-Kallela Museo.
Το Συμπόσιο:
Το Συμπόσιον (ή Πρόβλημα, όπως τιτλοφορήθηκε στην αρχή), φιλοτεχνήθηκε το 1894. Πιθανολογείται πως είναι το πρώτο συμβολιστικό έργο του καλλιτέχνη και πρόκειται για ελαιογραφία, οι διαστάσεις του δεν είναι διαθέσιμες και αποτελεί μέρος ιδιωτικής συλλογής.
Με μια πρώτη ματιά, ο πίνακας απεικονίζει τέσσερις άντρες που δείχνουνε μάλλον μεθυσμένοι. Στο τραπέζι μπροστά τους ξεχωρίζουν υπολείμματα γιορτής, άδεια μπουκάλια και ποτήρια ακόμη μισογεμάτα, κι ανάμεσά τους μια καφετιέρα σε δίσκο. Το βάθος είναι σκοτεινό και ορίζει καθαρά μια νυχτερινή σκηνή, και φαίνονται κάπως υπαινικτικά η σελήνη, το δάσος και μια συστάδα κορμών που φύεται στην άκρη ενός απότομου γκρεμού. Την σύνθεση από τα αριστερά προς τα δεξιά μοιάζει να προσπαθεί να κυκλώσει μια κόκκινη ομίχλη σε τουλούπες, και στα δεξιά εικονίζεται ένα ζευγάρι φτερά.
Οι μορφές των τεσσάρων αντρών και ο τρόπος που σχετίζονται μεταξύ τους καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την σημασία της σκηνής. Πρώτος στα αριστερά, όρθιος επάνω απ’ αυτόν που έχει γύρει στο τραπέζι και μ’ ένα ύφος καχύποπτο, εικονίζεται ο ίδιος ο Akseli Gallen-Kallela. Ο άντρας που μοιάζει να κοιμάται με το κεφάλι βολεμένο στο μπράτσο του είναι ο Frans Oskar Merikanto, Φινλανδός μουσικός και συνθέτης, και δίπλα του, μ’ ένα βλέμμα απορίας και το δεξί του χέρι απλωμένο σαν σε ερώτηση, ο Φινλανδός συνθέτης Robert Kajanus. Τέλος, ο άντρας στα δεξιά με τα ανακατεμένα μαλλιά και τα κουρασμένα μάτια, σαν και ο ίδιος μέχρι λίγο πριν να κοιμόταν, είναι ο πολύ μεγάλος Φινλανδός συνθέτης Jean Sibelius.
Οι τέσσερις άντρες, μαζί με αρκετούς άλλους καλλιτέχνες – ζωγράφους, γλύπτες, μουσικούς και λογοτέχνες –, ανήκαν σ’ ένα καλλιτεχνικό κύκλωμα που δημιουργήθηκε το 1892 και ονομάστηκε ο Κύκλος των Συμποσιαστών (Symposion-piiriksi). Ιδρυτής και συντονιστής του ήταν ο Robert Kajanus, και ο Akseli Gallen-Kallela, ο Jean Sibelius και ο Frans Oskar Merikanto ήταν τα τρία επιφανέστερα μέλη του. Στόχος του Κύκλου των Συμποσιαστών ήταν η αναγέννηση της πνευματικότητας του Βορρά σε όλους τους τομείς της φινλανδικής ζωής, με απώτερο σκοπό την έξοδο από την παρακμή που είχε επιφέρει η επίμονη ρωσική καταπίεση. Οι συναντήσεις των μελών γίνονταν στο εστιατόριο του ξενοδοχείου Kämp στο κέντρο του Ελσίνκι, που αποτελεί ακόμη σημείο αναφοράς του φινλανδικού καλλιτεχνικού κόσμου.
Οι τρεις άντρες που είναι ξύπνιοι κοιτάζουν με καχυποψία, απορία και σύγχυση τις φτερούγες που ξεχωρίζουν στην αριστερή άκρη του καμβά. Εάν τις προσέξουμε καλύτερα μας θυμίζουν τον τρόπο που αποδίδονται τα φτερά της θεάς Μάατ, της προστάτιδος της κοσμικής τάξης, στην αρχαία αιγυπτιακή εικονογραφία. Πίσω τους το βάθος αλλάζει αμέσως στο νυχτερινό τοπίο χωρίς κάποιο παράθυρο, κάποιο κιγκλίδωμα ή κάποιο μπαλκόνι να υποδηλώνει τον χώρο. Είναι σαν οι άντρες και το τραπέζι να αιωρούνται στο κενό, σαν να είναι απλώς απλικαρισμένοι στο βάθος. Το κόκκινο σύννεφο απειλεί να τους στερήσει την θέα ή το όραμα, και το σύμπλεγμα με τους κορμούς των δέντρων μοιάζει να ξεπηδάει από τα κεφάλια τους.
Η θεά Μάατ με φτερά αποτίει τα σέβη της στην βασίλισσα Nefertari.
Λεπτομέρεια από το ταφικό μνημείο της βασίλισσας Nefertari στο Λούξορ, πρώιμος 13ος αι. π.Χ.
Για να καταλάβουμε καλύτερα το έργο έχει σημασία να εξετάσουμε και το προσχέδιό του. Πρόκειται για μια μικρότερη ελαιογραφία που επίσης φιλοτεχνήθηκε το 1894, και που στεγάζεται τώρα από το Ίδρυμα Καλών Τεχνών Gösta Serlachius.
Υπάρχουν αρκετά στοιχεία που διαφοροποιούν το προσχέδιο από το τελικό αποτέλεσμα. Οι μορφές έχουν αποδοθεί ως καρικατούρες, κωμικές και υπερβολικές, ο Frans Oskar Merikanto εικονίζεται να γελάει αντί να κοιμάται, αντί για τα φτερά της Μάατ στην αριστερή άκρη του καμβά βλέπουμε μια μάλλον γυναικεία γάμπα και το πέλμα της, στον ουρανό δεν είναι τοποθετημένη η σελήνη αλλά ο πλανήτης Δίας και μπροστά του, με τα χέρια σε ανάταση σαν Εσταυρωμένος, ξεχωρίζει μια ημιδιάφανη ανθρώπινη μορφή. Το πλέγμα των κορμών είναι πιο κοντά στους άντρες και μοιάζει να φύεται από πάνω τους, στο βάθος διακρίνονται πινελιές ιώδους χρώματος που υποδηλώνουν το χάραμα και στην άνω αριστερή γωνία, πίσω από την κόκκινη ομίχλη, μοιάζει να παλεύει να φανεί ο ήλιος.
Γενικώς, ο Akseli Gallen-Kallela ανακάτευε συχνά θέματα της προσωπικής του ζωής με εντυπώσεις από την θρησκεία, την παγκόσμια μυθολογία και τον χώρο των αισθήσεων. Πολλοί ερευνητές υποστηρίζουν πως στο Συμπόσιο έχει καταφέρει κάτι περίπου τέτοιο, κρατώντας ως κύριο θέμα την συνάντηση του Κύκλου των Συμποσιαστών και εμπλουτίζοντάς το με συμβολισμούς που αφορούσαν σ’ αυτά που συζητούσαν. Τα φτερά της Μάατ έτσι αντιπροσωπεύουν το πώς είχαν τα πράγματα, δεδομένου ότι η θεά ήταν προστάτιδα της τάξης των πάντων, ή, κατά άλλους, επειδή ανήκουν σε πλάσμα θηλυκό, την ιδέα και το κίνητρο της πράξης της δημιουργίας. Το σύμπλεγμα των κορμών στα δεξιά θεωρείται ένα δάσος νοημάτων, όλες αυτές οι έννοιες και οι ιδέες που αναλύουν οι Συμποσιαστές, ή, κατά άλλους, το όραμα του Robert Kajanus για την αναγέννηση του Βορρά. Οι διάφοροι τομείς της τέχνης που αντιπροσωπεύει ο καθένας από τους άντρες που παραβρίσκονται στην συγκέντρωση, αλλά και όλοι οι άλλοι καλλιτέχνες του κυκλώματος που υπονοούνται μέσω αυτών, υποστηρίζεται πως συμβολίζουν την σύνδεση των τεχνών και την συναίνεση των καλλιτεχνών μέσα από την ελπίδα του Robert Kajanus για την πνευματική παλινόρθωση.
Όσον αφορά στο προσχέδιο, το πέλμα που βρισκότανε στην θέση των φτερών, που μοιάζει διάφανο, σαν να πρόκειται για δέρμα ή φλοιό, πιστεύεται γενικώς ότι υπαινίσσεται το αποτέλεσμα της πράξης, το υλικό, αυτό που μένει, και έρχεται σε αντίθεση με την ημιδιάφανη μορφή μπροστά από τον Δία που, εφόσον ίπταται επάνω από τα κεφάλια των αντρών, μεταφράζεται ως η πνευματική δύναμη, η ισχύς του νου, το κομμάτι του δημιουργού που φέρει μέσα του ο καθένας και που του στέλνει την ιδέα, το ερέθισμα της επανάληψης της πράξης της γένεσης. Ο ίδιος ο πλανήτης Δίας θεωρείται πως ενσαρκώνει την δύναμη της αλλαγής, την πολυπλοκότητα των ενδεχομένων που επιφέρει και την δύναμη του ανθρώπου να ανταπεξέλθει στην μεταβολή και να την βελτιστοποιήσει, και έρχεται να ενισχύσει το δάσος νοημάτων που σχετίζεται με το όραμα των συμποσιαστών. Στο κόκκινο νέφος δεν έχουν αναφερθεί πολλοί, όσοι όμως το σχολίασαν υποστηρίζουν πως αντιπροσωπεύει το όρμα της αλλαγής που σπεύδει να ενθουσιάσει και να καλύψει τις άλλες σκέψεις όσων το αναλογίζονται.
Η πλειοψηφία του φινλανδικού καλλιτεχνικού χώρου αποδοκίμασε το έργο. Θεωρήθηκε κρυπτικό, ακατανόητο και υπερβολικό, ενώ ο Κύκλος των Συμποσιαστών δέχτηκε κριτική για την ανήθικη ζωή των μελών του. Ο πίνακας στην αρχή εξελήφθη ως τα οράματα των τεσσάρων αντρών υπό την επήρεια ναρκωτικών ουσιών και σόκαρε τόσο την κοινή γνώμη, ώστε οι εικονιζόμενοι, ιδίως όμως ο Jean Sibelius που αποδίδεται ως ο πιο μεθυσμένος όλων και ο ίδιος ο Gallen-Kallela που τόλμησε να ζωγραφίσει κάτι τέτοιο, αποτραβήχτηκαν για λίγο στο καλλιτεχνικό περιθώριο για να αποφύγουν το σκάλισμα των, κατά τους κριτικούς, αμφισβητήσιμων ζωών τους.
Είναι μάλιστα γενικώς αποδεκτό πως το προσχέδιο ήταν, στην πραγματικότητα, μια πρώτη εκδοχή του έργου, την οποία όμως ο Gallen-Kallela μεταποίησε λόγω της αποδοκιμασίας του κοινού. Ο ρεαλιστής ζωγράφος Albert Edelfelt κατέκρινε τόσο σκληρά το Συμπόσιο, που ο καλλιτέχνης το φιλοτέχνησε ξανά· καθαρότερο, απλούστερο, χωρίς τα συμβολιστικά στοιχεία που είχαν προκαλέσει στους αποδέκτες της τέχνης του την μεγαλύτερη σύγχυση.
Πάντως, η απόρριψη του έργου από τους κριτικούς και το κοινό δεν εμπόδισε τον Akseli Gallen-Kallela να καταξιωθεί ως καλλιτέχνης. Μερικά χρόνια αργότερα η καριέρα του απογειώθηκε, με αποτέλεσμα να είναι πια ένας από τους σπουδαιότερους ζωγράφους της Φινλανδίας. Τα περισσότερα έργα του εκτίθενται στο Atenum, την εθνική πινακοθήκη της χώρας, και μάλιστα σε μόνιμες εκθέσεις. Και, παρά την αποδοκιμασία και την κατάκριση που γνώρισε, έχει μείνει γνωστός ως ένας από τους πιο επιφανείς καλλιτέχνες του κινήματος του συμβολισμού στην Βαλτική.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
Balakian, A. 1967. The Symbolist Movement: A Critical Appraisal. New York: Penguin Random House.
Lindström, Α. 1955. Akseli Gallen-Kallelan “Symposion”. Μτφ. John Derome. Helsinki: Otava.
Martin, T. and Pusa, E. 1985. Akseli Gallen-Kallela, 1865-1931. Μτφ. John Derome. Tarvaspää: Gallen-Kallela Museum.
Γράφει η Έρση Λάβαρη.
H Έρση Λάβαρη γεννήθηκε το 1997 στην Αθήνα, όπου και σπουδάζει στον τομέα
Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης του Εθνικού και Καποδιστριακού
Πανεπιστημίου Αθηνών. Αγαπάει τους πολιτισμούς της αρχαίας Εγγύς Ανατολής και
κάθε αρχαιολογική έρευνα που τους αφορά, την κλασική τέχνη, τα ταξίδια, τα
αγχέμαχα όπλα και την λογοτεχνία. Αν και ήταν ονειροπαρμένη από μικρή
αποφάσισε να ξεκινήσει μια προσπάθεια καταγραφής των φανταστικών της κόσμων
μόλις στα τέλη της εφηβείας της, και αποτέλεσμα αυτού του συγγραφικού της
εγχειρήματος είναι τα ως τώρα τρία της βιβλία. Ελπίζει να έρθουν περισσότερα στο
μέλλον.
