ΑΣΚΉΣΕΙΣ ΜΝΉΜΗΣ
Δυο λόγια
Θα παρουσιάσω σε συνέχειες, το τρίτο μέρος της τριλογίας Japan mon amour. Η τριλογία αποτελείται από το αφήγημα Έξοδος Κινδύνου, από την ποίηση Tanka Εννέα δοκιμές, και το δοκίμιο -αφιέρωμα στο χορό Butoh (Hijikata Tatsumi’s Ankoku Butō) με τίτλο Απαγορευμένα χρώματα.
Το δοκίμιο Απαγορευμένα χρώματα γράφτηκε ως μέρος της τριλογίας Japan mon amour και εκφράζει την βαθειά μου σχέση με τον πολιτισμό της Ιαπωνίας. To δοκίμιο αυτό, βρίσκεται σε εξέλιξη.
Απαγορευμένα χρώματα γ΄ μέρος
Απαγορευμένα χρώματα
Butoh
H ματαιότητα της τέχνης
Μαρία Σκουλαρίκου – Πανούτσου
Αθήνα 2021
Ο Ιαπωνικό χορό Butoh, ως παράδειγμα αντίστασης, σε περιόδους κρίσης της κοινωνίας.
Δοκίμιο
Την εργασία αυτή αφιερώνω στους
Min Tanaka – Masaki Iwana – Yumiko Yoshioka
Γ΄ μέρος
Κ 4
Butoh- σύγχρονη μορφή καλλιτεχνικής έκφρασης;
Tι είναι το σώμα; Στις γραμμές αυτού του δοκιμίου που θα έδινα και τον τίτλο ‘το μυστήριο της ζωής’ επιθυμώ να εκφράσω τον σεβασμό μου στις αντιστάσεις που ακόμη μπορεί να έχει το ανθρώπινο σώμα απέναντι σε ό,τι το απειλεί, με έναν αργό θάνατο.
Ο χορός απαλλαγμένος από τον λόγο αυτονομείται. Απογειώνεται σε ψυχοσωματικές (1 ) ενεργειακές σφαίρες που τον διαφοροποιούν από τις καθημερινές προσεγγίσεις της ζωής. Όλη αυτή η προσπάθεια δεν είναι χωρίς κόστος για την ψυχική και σωματική υγεία του χορευτή- ερμηνευτή. Δεν υπάρχει ένας καθολικός κανόνας που να έχει υποστηρίξει επιστημονικά ότι ο χορευτής ή ο αθλητής – γιατί ο χορευτής είναι και αθλητής-με την επίδραση της γυμναστικής που με γνώση και αφοσίωση εκπαιδεύει το σώμα του, θα διατηρήσει μέχρι το τέλος της ζωής το σώμα αυτό σε καλή κατάσταση. Συχνά διαπιστώνουμε το αντίθετο. Ο χορός butoh είναι μια μορφή έκφρασης που διαφέρει από άλλες μορφές σύγχρονου χορού γιατί πλησιάζει αρκετά τις προθέσεις των παραδοσιακών χορών των λαών και των μικρών κοινοτήτων, στο στοιχείο της ψυχικής και σωματικής ίασης.
Σύμφωνα με την εξέλιξη του butoh και τις μελέτες που έχουν γίνει και που θα αναφερθώ παρακάτω σε αυτές, θα δούμε την μεθοδολογία που έχει αναπτυχθεί με βάση τις φιλοσοφικές αρχές και διαστάσεις που εξ αρχής εμπεριέχει η όλη πρόταση του ιδρυτή του. Δεν γνωρίζω άλλη μορφή σύγχρονης χορευτικής έκφρασης, που να έφερε τόσες μεγάλες αλλαγές στην έκφραση του χορού.
Μοιάζει να δημιουργήθηκε εκ του μηδενός; Όμως όχι. Αντίθετα βασίστηκε σε παραδοσιακές μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης της Ιαπωνίας και όχι μόνο. Παραδοσιακός πολιτισμός και σύγχρονη Ιαπωνία συνυπάρχουν στο Butoh.
O Tatsumi Hijikata προχώρησε σε νέες προσεγγίσεις έχοντας αναφορές σε χορούς τελετουργικούς, σε χορούς παραδοσιακούς, στην παράδοση του τόπου του αλλά και σε αρχές και σε στοιχεία που προϋπήρχαν σε άλλους πολιτισμούς. Συγχρόνως έθεσε καυτά κοινωνικά- πολιτικά ερωτήματα, ενσωμάτωσε εικόνες και εμπειρίες ζωής, τραύματα και συμφορές ατομικές και συλλογικές και αναμόχλευσε και αναζωπύρωσε αισθητικές και ηθικές αξίες που τελικά μπορούμε να πούμε με σιγουριά ότι είναι πράγματι μια σύγχρονη μορφή χορευτικής τέχνης χωρίς προηγούμενο, με δικό της τρόπο και μεθόδους. Με την λέξη ΤΡΟΠΟ εννοούμε την φιλοσοφική προσέγγιση και την μέθοδο εφαρμογής.
Ο Ιάπωνας φιλόσοφος και βουδιστής μελετητής Nagatomo Shigenori(1) υποστηρίζει ότι οι ιαπωνικές παραστατικές τέχνες διακρίνονται από τα εξής χαρακτηριστικά:
1) Η μελέτη μιας τέχνης συνεπάγεται έναν «τρόπο» δηλαδή μια καθορισμένη πορεία που ακολουθεί ο διδάσκων, δηλαδή -πού θέλω να φτάσω- και με τι μέθοδο θα επιτευχθεί αυτό.
2) Περιέχει και την δημιουργία χαρακτήρων, τον σχηματισμό προσωπικότητας.
3) Η εκπαίδευση απαιτεί τη μετατροπή του «σώματος » μέσω μιας διαδικασίας συντονισμού της εμπειρίας.
Τα τρία αυτά χαρακτηριστικά λόγω της διαφορετικής προσέγγισης στον δυτικό κόσμο των αξιών, δεν φαίνονται παρά μόνο σε εξαιρετικές μοναδικές περιπτώσεις καλλιτεχνών, που προχώρησαν στο μέγιστο επίτευγμα της τέχνης τους, αδιαφορώντας κάποια στιγμή για την αναγνώρισή τους ή πιο συχνά, σε περιθωριακούς καλλιτέχνες που άφησαν έντονα τα ίχνη τους για το μέγεθος του επιτεύγματος της συνύπαρξης, σώματος πνεύματος και εμπειρίας.
Στην δεκαετία του 60’ στην εκπαίδευση τόσο την μέση όσο την ανώτερη και την ακαδημαϊκή αλλά και σε όλες τις μορφές τέχνης, έχουμε μια αναγέννηση, έναν οργασμό δημιουργίας. Προγραμματισμοί, πειραματισμοί, αναθεωρήσεις, επαναστατικές πράξεις με βασικό αίτημα την ελευθερία της έκφρασης και του λόγου. Συγχρόνως όμως οι άνθρωποι της τέχνης και των γραμμάτων δείχνουν τεράστια αφοσίωση και αυταπάρνηση, αυτοπειθαρχία στην παραγωγή καλλιτεχνικού έργου, με απόλυτα δόσιμο και σκληρή δουλειά. Μιλάνε για μια ελευθερία έκφρασης όπου τα όρια τα θέτουν οι ίδιοι και έτσι αναγνωρίζουν και την δυσκολία του επιτεύγματος.
Ο κόπος δεν μετράει είναι αντίθετα αναζωογονητικός, ερεθιστικός, ερωτικός με την πλατιά έννοια της λέξης που είναι η αγάπη για την ζωή και την δημιουργία. Ο καλλιτέχνης μικρός θεός δημιουργεί ξανά. Επιδιώκει την πάλη με το υλικό (που είναι το ίδιο του το σώμα και η ύπαρξή του) να είναι ακραία και γνήσια ώστε το αποτέλεσμα της έκφρασής του, να απομακρύνεται από το να είναι μια ευχάριστη αναγνωρίσιμη ασχολία, αλλά επιδιώκει να αναρριχάται σε άλλα επίπεδα πνευματικά, πρωτόγνωρα και μοναδικά. Σε αντίθεση με τον καρτεσιανό δυϊσμό, σώμα και νους (ψυχή), που γίνεται πιο κατανοητός, ως έννοια πιο αναγνωρίσιμη – με την προσπάθεια συγκερασμού των δυο στοιχείων- το Butoh με την ανατολική προσέγγιση δεν διαχωρίζει σώμα και η ψυχή και πιστεύει πως όταν συμβεί αυτό, παρατηρούμε ψυχοσωματικές ασθένειες, τις νευρώσεις του σύγχρονου κόσμου. Αυτέ οι νευρώσεις εκφράζονται στο Butoh.
Σε αντίθεση με τη δυτική κληρονομιά λοιπόν, του καρτεσιανού μοντέλου, ο Iάπωνας συγγραφέας και ακαδημαϊκός Shigenori Nagatomo υποστηρίζει, ότι οι ιαπωνικές πολιτιστικές και φιλοσοφικές παραδόσεις προϋποθέτουν «Συσχέτιση» μεταξύ σώματος και νου, όχι με την έννοια -δύο ξεχωριστές οντότητες- που πρέπει να έρθουν σε διάλογο, αλλά ως ένα αλληλένδετο, αλληλεξαρτώμενο και άρρηκτο σύνολο.
Κάθε άνθρωπος είναι ολόκληρος. Το πιστεύω αυτό ξεδιπλώνεται στο βιβλίο του Attunement Through the Body (Συντονισμός μέσω του σώματος).
«Ο τρόπος – μέθοδος » που προτείνει το butoh, λοιπόν συνεπάγεται την τελειότητα αυτής της ενοποίησης του σώματος- νου. Ο σπουδαίος Ιάπωνας δάσκαλος και θεατράνθρωπος Gunji Masakatsu έχοντας αφήσει ένα τεράστιο συγγραφικό έργο, είναι ένας ακόμη μεγάλος του Ιαπωνικού θεάτρου που δεν έχανε ευκαιρία να λέει ότι: «Η σημασία του χορού δεν είναι μόνο στην τεχνική αλλά και στην φιλοσοφία του χορού που στηρίζει την τεχνική Στο πεδίο της τέχνης δεν μπορείς να φτάσεις στο ύψιστο σημείο με κομμένη την ύπαρξη σε δύο αλλά μόνο αν όλη η ύπαρξή σου συμμετέχει αδιάλειπτα μαζί με τις μνήμες σου και την εμπειρία ζωής στην στιγμή της εκτέλεσης της ερμηνείας», κάτι που ο Hijikata το επεδίωξε.
Στις 15 Απριλίου 1998, ο Gunji Masakatsu πέθανε σε ηλικία ογδόντα τεσσάρων ετών στην πατρίδα του Σαπόρο και η Ιαπωνία έχασε τον σπουδαίο αυτόν μελετητή του θεάτρου, αληθινό αναγεννησιακό άνθρωπο. Ό Gunji Masakatsu δημιούργησε ουσιαστικά την συνέχεια και την σύγχρονη αντίληψη των σπουδών kabuki και κλασικού χορού (buyö), και οι μελέτες του για τις ρίζες του πρώιμου kabuki στη λαϊκή παράσταση, οδήγησε σε μια σημαντική νέα εποχή διεπιστημονικής, έρευνας για την ιαπωνική παράσταση. Εκπαιδεύτηκε στο Πανεπιστήμιο Waseda και εργάστηκε εκεί για σχεδόν όλη την επαγγελματική του καριέρα. Το 1954 το τρίτο βιβλίο του, Kabuki Yöshiki to Denshö (Μετάδοση Kabuki), κέρδισε το βραβείο Υπουργού Παιδείας και από το 1954 έως το 1997 δημοσίευσε με ρυθμό σχεδόν ενός βιβλίου ετησίως βιβλία που πολλοί εξακολουθούν να τα θεωρούν κλασσικά έργα για την θεματολογία που πραγματεύονται. Εκτός από την εξαιρετική ακαδημαϊκή του παραγωγή, ο Gunji ήταν μοναδικός μεταξύ των συναδέλφων του ως θεατρικός συγγραφέας και σκηνοθέτης.
Έχει ενδιαφέρον να δούμε το στοιχείο της συνύπαρξης και της μη απομόνωσης στις σχέσεις των καλλιτεχνών και των ανθρώπων των γραμμάτων στην Ιαπωνία που παρατηρούμε ότι είναι σφιχτά δεμένοι μεταξύ τους και ας προέρχονται από διαφορετικές τάξεις. Με αυτόν τον τρόπο, παράδοση, νέες ιδέες και ακαδημαϊκή προσέγγιση, δίνουν την σκυτάλη το ένα στο άλλο κάθε στιγμή.
Είναι εντυπωσιακή η σχέση αυτή και η πληθώρα του ανθρώπινου δυναμικού καθώς ξεδιπλώνεται και πως η μελέτη, το πάθος η πειθαρχία και η επιστημονική προσέγγιση, εγκαθιδρύουν κάτι νέο όχι όμως αποκομμένο από το παρελθόν. Επιμένω στο σημείο αυτό αυτό για να τονίσω την ικανότητα σύνθεσης μορφών έκφρασης, ιδεών, τεχνολογίας, και επιστημονικών επιτευγμάτων που έχει ο Ιάπωνας ώστε με διεισδυτική ματιά να συνθέτει και να εξελίσσει τον πολιτισμό του. Παράδειγμα αυτό που έγινε στο-kabuki(1) όσο και στο χορό-buyö(2). Αυτός ο τόσο βαθειά γνώστης της χώρας του και της Ιαπωνικής τέχνης ο Gunji Masakatsu, όταν μίλησε για το νέο χορό butoh είπε συγκρίνοντας το buyö- κλασσικός Ιαπωνικός χορός- και το butö, ότι «Οι Ιάπωνες εκτελεστές του butö είναι όλοι “αποτυχημένοι” δυτικοί χορευτές. Αλλά μετά την πτώση τους ανακάλυψαν τα ιαπωνικά τους σώματα – μια κριτική ανακάλυψη που είναι το σημείο εκκίνησης για τη δημιουργία butö. Οι χορευτές του Buyö, αντίθετα, δεν πέφτουν ποτέ, δεν λυγίζουν, δεν αμφιβάλλουν ποτέ, αλλά εξαιτίας αυτού οι περισσότεροι ποτέ δεν κάνουν κρίσιμες σημαντικές ανακαλύψεις για τον εαυτό τους που θα μπορούσαν να δώσουν νέα ζωή στην τέχνη τους».
Και πράγματι και ο Hijikata πρώτα σπούδασε χορό κλασσικό, εκφραστικό, χορούς φολκ, και διάφορα σύγχρονα είδη όμως η εσωτερική του ανησυχία, οδήγησε αυτόν και πολλούς άλλους κυρίως τον Κazuo Οno τον άλλο μεγάλο εκφραστή του Butoh, σε αυτό που ονομάζει ο δάσκαλος Gunji Masakatsu, ανακαλύψεις για τον εαυτό τους, την ταυτότητα και την παράδοση αυτού του τόπου, με ό,τι καλό και κακό περιέχει. Παρ όλες τις αντιφάσεις του λαού αυτού υπάρχει μια υπεροχή στα θετικά επιτεύγματα και αναζητήσεις σε όλες τις ιστορικές του περιόδους.
1Nagatomo Shigenori
2 Kabuki Κλασσικό παραδοσιακό χοροθέατρο αυστηρά φορμαλιστικό με περίπου χρονιά ξεκινήματος το 1603 στην πόλη Κyoto.
3 Buyō Κλασσικός Ιαπωνικός χορός φόρμα χορευτική στιλιζαρισμένη μεταξύ χορού και παντομίμα.
Το πρώτο μέρος: https://ologramma.art/27120-2/
Το δεύτερο μέρος : https://ologramma.art/27380-2/
Φώτο 1. Tatsumi Hijikata
φώτο 2. Masaki Iwana
Συνεχίζεται.
Η Μαρία Πανούτσου γεννήθηκε στην Αθήνα και υπηρετεί το θέατρο και την ποίηση από το 1979. Σπούδασε μουσική, χορό, θέατρο, ζωγραφική και φωτογραφία στην Ελλάδα, Αγγλία, Πολωνία. Έχει ταξιδεύσει για σπουδές και για συμμετοχή σε Διεθνή Φεστιβάλ θεάτρου, με το Θέατρο Τομή, στην Αγγλία, Σκωτία, Ρουμανία, Γεωργία, Γερμανία, Γαλλία, Πολωνία, Ιταλία, Κύπρο. Έζησε στην παιδική της ηλικία στο Ιράκ, στην Κύπρο και στο Λίβανο. Ξεκίνησε πολύ μικρή το χορό και το θέατρο και με την πρώτη της σκηνοθετική δουλειά βραβεύτηκε με πέντε βραβεία στο Φεστιβάλ Ιθάκης. Σκηνοθεσίας, καλύτερης παράστασης, καλύτερης παρουσίασης νεοελληνικού έργου, βραβείο γυναικείου ρόλου και έπαινος ανδρικού.
Τώρα ζει, εργάζεται και μοιράζεται την ζωή της μεταξύ Αθήνας, Κέας και Λονδίνου. Είναι απόφοιτος του Έκτου Γυμνασίου Θηλαίων. Διπλωματούχος της Σχολής Κλασσικού χορού Ε. Ζουρούδη. Διπλωματούχος της Επαγγελματικής σχολής Θεάτρου Αθηνών Έχει σπουδάσει στο GROTOWSKI LABORATORIUM στο Βρότσλαβ της Πολωνίας. Τελειόφοιτος του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών.
Σπούδασε στο Open University of London Humanities – Ανθρωπιστικές σπουδές, και συμπλήρωσε την μελέτη της για την Αρχαία Ελληνική Τραγωδία με την παρακολούθηση: Αθηναϊκή Δημοκρατία, 5ος αιώνας, στο Open University of London.
Παράλληλα με το θέατρο και την τέχνη η Μαρία Πανούτσου έχει εκδώσει 3 ποιητικές συλλογές, «ΚΑΛΕΣΜΑΤΑ», «SALUADER» και «ΠΕΡΠΑΤΩΝΤΑΣ ΣΤΟ ΔΑΚΤΥΛΙΟ ΤΟΥ ΚΡΟΝΟΥ ή ΟΙ ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΣΕΙΣ ΕΝΟΣΑΝΔΡΑ ΑΠΟ ΤΟ CITY» που έχουν εξαντληθεί και ετοιμάζει την έκδοση της νέας ποιητικής συλλογής με τίτλο «Η ΠΟΛΗ».
Μελέτησε Ζωγραφική και Αγιογραφία με τον ζωγράφο Δ. Πάλμα, και Κεραμική με τον γλύπτη Ν. Σκλαβενίτη. Ζωγραφίζει από το 1982 και χρησιμοποιεί ποικίλα υλικά για τον σκοπό αυτόν. Δουλεύει τον πηλό κατασκευάζοντας έργα αποκλειστικά με το χέρι και όχι με τον τροχό. Με την Φωτογραφία και τις αρχές της κινηματογραφικής τέχνης, ασχολήθηκε την περίοδο 1980-90 όπου έγινε δεκτή και στο International Film school of London.
Επίσης στο θέατρο παρουσιάζει θεατρικές παραγωγές όταν έχει να πει κάτι που την απασχολεί πολύ. Μελετά το ανέβασμα έργου του Σταμάτη Πολενάκη και του κύπριου ποιητή, Ανδρέα Τιμοθέου… Τελευταία θεατρική δουλειά της, 2015 με την παράσταση «Άσπρο Φως Ιστορίες έρωτα και αναρχίας» στο θέατρο Ειλισσός.
