Giuseppe Ungaretti

Μετάφραση: Κωνσταντίνος Καραγιαννόπουλος.

Ο Giuseppe Ungaretti θεωρείται ως ο κορυφαίος εκπρόσωπος του ερμητισμού (πειραματική τάση στην ποίηση), καθώς αποτέλεσε έναν από τους σημαντικότερους συντελεστές στην ιταλική λογοτεχνία του 20ού αιώνα.

Ο Ungaretti, επηρεάστηκε από τον συμβολισμό και ασχολήθηκε για λίγο με τον φουτουρισμό. Η νοσταλγική διάθεση και η μεταφυσική αγωνία είναι τα κύρια χαρακτηριστικά της ποίησής του. Γράφει ο Α. Βιστωνίτης για τον ποιητή: «Στη λογοτεχνία του Μεσοπολέμου δεν υπάρχει ποιητής του υπαινιγμού που να διαθέτει την αμεσότητα του Τζιουζέπε Ουνγκαρέτι. Με την κρυπτική του γλώσσα, τη σχεδόν «γεωμετρική» κατασκευή και την αποσπασματική ακολουθία των αποχρώσεων που τις σφραγίζουν οι εμβληματικές του εικόνες, ο ποιητής αυτός, ο οποίος εμφανίζεται στη λογοτεχνική σκηνή της Ιταλίας σε μια εποχή ανακολουθιών και μορφολογικών αδιεξόδων, αποθεώνει το ακαριαίο, την ακραία μορφή του αισθήματος» (Το Βήμα, 24/12/2008).

Το στιγμιαίο κυριαρχεί σε κάθε του ποίημα. Όπως αναφέρει κι ο ίδιος: η ποίηση «φανερώνεται τη στιγμή που εκφραζόμαστε, όταν δηλαδή τα πράγματα που μας ενδιαφέρουν ιδιαίτερα, που μας τάραξαν και ταλάνισαν περισσότερο τις σκέψεις μας, που σχετίζονται βαθύτερα με το ίδιο το νόημα της ύπαρξής μας, εμφανίζονται στην πιο ανθρώπινή τους αλήθεια» (Indefinibile aspirazione).

Για να μπορέσουμε –όμως- να καταλάβουμε (όσο γίνεται περισσότερο) τον κόσμο του Ungaretti, θα πρέπει να κατανοήσουμε την σημασία της ερμητικής ποίησης. Σ’ αυτό το λογοτεχνικό ρεύμα το άρρητο και το υπονοούμενο αντικαθιστούν την σαφήνεια. Δεν γίνεται, μέσω αυτής, –όπως στον υπερρεαλισμό- καταγραφή του ασυνείδητου, αλλά, όπως αναφέρει κι ο Giacomo Debenedetti, εκφράζει την συνείδηση «που δεν επιδιώκει να ταυτιστεί με τον έξω κόσμο». Ουσιαστικά, «καταργεί το αντικείμενο και τείνει να καταστεί αντικείμενο του εαυτού της». Έτσι, παρατηρούμε σ’ αυτή μιαν ιρασιοναλιστική παραμόρφωση των συμβόλων του ποιητή. Με άλλα λόγια, ερμητισμό μπορούμε να ονομάσουμε «την προσωπική χρήση των δεδομένων κοινών συμβόλων και την δημιουργία ιδιωτικών συμβόλων που απηχούν πολύ περιορισμένα και έμμεσα στην κοινή φαντασία […] μπορούμε να τον θεωρήσουμε, λοιπόν, σαν μια απεριόριστη ιρασιοναλιστική συμβολοποιΐα, που δεν έχει κανένα αντίβαρο στην κοινή αφαιρετική αντίληψη» (Β. Νησιώτης).

Τα παρακάτω ποιήματα μεταφράστηκαν απευθείας από τα ιταλικά και αποτελούν συνέχεια της καταγραφής της ιταλικής λογοτεχνικής παράδοσης, όπως είχαμε αναφέρει σε προηγούμενο αφιέρωμά μας.

San Martino Del Carso

Απ’ αυτά τα σπίτια

τίποτε άλλο δεν έχει μείνει

παρά μόνον ερείπια

Απ’ όλους εκείνους

που βαδίζαμε μαζί

κανείς δεν έχει μείνει

Μα στην καρδιά μου

κανένας σταυρός δεν λείπει

Είν’ η καρδιά μου

η πιο βασανισμένη απ’ όλες τις χώρες.

(27 Αυγούστου 1916)

Αστέρι

Αστέρι, μοναδικό μου αστέρι,

στην φτώχια ετούτης της νυχτιάς, μόνο,

για μένα, λάμψε,

μες στην μοναξιά, λάμψε·

Όμως, για μένα, αστέρι,

που ποτέ δεν σταματά να φέγγει, τ’ ομολογώ,

στις λίγες στιγμές που σου δόθηκαν,

μ’ έλουσες μ’ ένα φως

που έκανε ακόμη πιο σκληρή

την απόγνωσή μου.

(1966)

Αστέρια

Επιστρέφουν ψηλά για να κάψουνε τους μύθους.

Θα πέσουν μαζί με τα φύλλα στο πρώτο αγέρι.

Μα καθώς θα’ ρθει μιαν άλλη ανάσα

μια νέα λάμψη θα επιστρέψει.

(1927)

Η όμορφη νύχτα

Ποιο τραγούδι βγαίνει απόψε

και πλέκεται μαζί

με την κρυστάλλινη ηχώ της καρδιάς

τ’ αστέρια

Τι πλουσιοπάροχο το ανοιξιάτικο γεύμα

της νυμφευμένης καρδιάς

Ήμουν

ένα μέταλλο του σκότους

Τώρα δαγκώνω

όπως ένα μωρό το βυζί

το διάστημα

Τώρα είμαι μεθυσμένος

με το σύμπαν

(24 Αυγούστου 1916)

Ματαιοδοξία

Ξάφνου

είναι γίγαντας

ανάμεσα στα μπάζα

ο διαυγής

άναυδος

απ’ την απεραντοσύνη.

Κι ο άντρας

σκυμμένος

πάνω απ’ το νερό

κατάπληκτος

απ’ τον ήλιο

ανακαλύπτει

μια σκιά.

Αγκαλιάζει τα κομμάτια της και

την παρασέρνει μακριά.

(1917)

Ω νύχτα

Μες απ’ την μεγάλη ανησυχία της αυγής

αποκαλύπτονται τα κατάρτια.

Φύλλα, αδελφή φύλλα,

ακούω τον θρήνο σου.

Φθινόπωρα,

ετοιμοθάνατα γλυκύτατα.

Ω νεότητα,

η ώρα του αποχωρισμού μόλις πέρασε.

Οι ανοιχτοί ορίζοντες της νεότητας

ελεύθερη ορμή.

Κι εγώ έρημος ακόμα.

Χαμένος σ’ αυτή τη λαβυρινθώδη μελαγχολία.

Όμως την νύχτα σκορπίζονται οι αποχωρισμοί.

Ωκεάνιες σιωπές,

αστρικές φωλιές της παραίσθησης,

ω νύχτα.

(1919)

Αδέρφια

Σε ποιο σύνταγμα ανήκετε

αδέρφια;

Λέξη που τρέμει

μες στη νύχτα

Φύλλο που μόλις γεννήθηκε

Μες στον θαυμαστό αέρα

ξαφνικά εξεγείρεται

σ’ ετούτο τον άνδρα

στην ευθραυστότητά του

Αδέρφια

(1943)

Λίγα περισσότερα στοιχεία για την ερμητική ποίηση…

Αν και η ερμητική ποίηση συνδέεται με το μοντερνιστικό λογοτεχνικό κίνημα -ακόμα και σήμερα- δυσκολεύει πάρα πολλούς του χώρου μας να την προσδιορίσουν. Γι’ αυτό -ίσως- είναι καλό να αναφέρουμε λίγα ακόμη θεωρητικά στοιχεία:

Η ερμητική τεχνοτροπία ξεκινά γύρω στον 17ο αιώνα, με την εμφάνιση των Μεταφυσικών Ποιητών. Πριν καν επικρατήσει ο όρος μεταφυσική ποίηση, οι σύγχρονοι των Donne, Herbert και Cowley, χρησιμοποιούσαν την έκφραση “δυνατοί στίχοι” για να περιγράψουν τις πρακτικές των εν λόγω ποιητών. Μάλιστα, γράφει ο Jasper Mayne, στην ελεγεία του για τον θάνατο του John Donne, αναφερόμενος στους “δυνατούς του στίχους”: “Θεωρούμαστε πνευματώδεις όταν αυτή [η ποίηση του Donne] είναι [από εμάς] κατανοητή”.

Ο Pope χρησιμοποίησε τον όρο τεχνοτροπία, “ως διακριτικό τεχνικό γνώρισμα στην ποίηση τούτων των ανδρών”. Σκοπός της ποίησής τους ήταν “ένα είδος αρμονικής δυσαρμονίας , ένας συσχετισμός διαφορετικών εικόνων, ή μιαν αποκάλυψη απόκρυφων ομοιοτήτων σε πράγματα που φαίνονται ανόμοια”, έτσι ώστε, “οι πιο ετερογενείς ιδέες να συνενώνονται βίαια” (Samuel Johnson, The Lives of the poets, 1779).

Βέβαια, η ερμητική ποίηση (ως νεωτερικό ρεύμα) έχει τις ρίζες της τόσο στον Συμβολισμό όσο και στον Υπερρεαλισμό. Παίρνοντας στοιχεία από το κίνημα του Decadentismo, δηλαδή την παρακμιακή σχολή, και από τον Surréalisme (σουρεαλισμό ή υπερρεαλισμό)· δημιούργησε τα δικά της χαρακτηριστικά γνωρίσματα. Η κρυπτική γλώσσα -όπως είδαμε στην εισαγωγή του αφιερώματος να την ονομάζει ο Βιστωνίτης- και το ακαριαίο, μπορεί αρχικά να παραπέμπουν στις προηγούμενες τάσεις, όμως, ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιούνται και δουλεύονται από τους ερμητικούς ποιητές, τα διαφοροποιεί και τα εντάσσει σ’ ένα νέο και τελείως αλλιώτικο πεδίο.

Στην ερμητική ποίηση, η χρήση των συμβόλων αποτελεί προσωπική υπόθεση του κάθε ποιητή. Η σημασιοδότησή τους, δηλαδή, είναι αυθαίρετη και δεν έχει καμία απολύτως σχέση με την “ζωτική τους σημασία”. Όπως αναφέραμε και στην εισαγωγή, παρατηρούμε “μια απεριόριστη ιρασιοναλιστική συμβολοποιΐα, που δεν έχει κανένα αντίβαρο στην κοινή αφαιρετική αντίληψη”. Μάλιστα, προχωρώντας περαιτέρω αυτή την σκέψη, ο Β. Νησιώτης, προτείνει να δούμε τον ερμητισμό ως επιπλοκή του υποκειμενισμού, εννοώντας πως μέσω αυτού δημιουργείται ένας νέος μηχανισμός για την σύλληψη και την έκφραση των σχέσεων μεταξύ σημαινόντων και σημαινομένων.

Giuseppe Ungaretti και Ερμητική Ποίηση

Επανερχόμενοι στο έργο του Ungaretti και στην εν λόγω μεταφραστική προσπάθεια, κρίνω σκόπιμη την αποσαφήνιση κάποιων σημείων της ποιητικής του. Αν και συμφωνώ απόλυτα με το μεγαλύτερο μέρος της ανάλυσης που κάνει ο Α. Βιστωνίτης, θα ήθελα να επισημάνω κάποιες αντιρρήσεις μου και κάποιες δικές μου παρατηρήσεις που έπαιξαν ενεργό ρόλο στην μετάφραση των παραπάνω ποιημάτων.

Γράφει ο Βιστωνίτης στο κείμενό του “Στα άκρα της συναισθησίας”: “Ολη την ποίηση του Ουνγκαρέτι τη διατρέχει η τυραννία της αφής και τη σφραγίζει το βαθύ τραύμα της αμεσότητας. Η εκπληκτική εικονοποιΐα του δεν είναι απλό προϊόν της αλάνθαστης χρήσης της συναισθησίας αλλά το ίδιο το ρίγος που αναταράσσει τη μαύρη ύλη των αισθημάτων. Οι εικόνες του σαν πετρωμένα άνθη, όπως στα χαϊκού και τα τάνγκα της Απω Ανατολής, σηματοδοτούν τη μορφή ως πρωταρχικό στοιχείο της εμπειρίας”. Και συνεχίζει λίγο πιο κάτω: “στον Ουνγκαρέτι η εμπειρία είναι πολύ πιο σωματική – ως εκ τούτου και η αμεσότητα της γραφής του. Οπως η εικόνα αναδύεται, με δύναμη συχνά μποντλερική, από την άβυσσο του αισθήματος, έτσι και η ύπαρξη προβάλλει μέσα από το μηδέν. […] Ο Ουνγκαρέτι δημιούργησε από μόνος του μια μεταφυσική του επιγράμματος που κανένας έκτοτε δεν επιχείρησε να επαναλάβει και ως εκ τούτου ένα ύφος που παραμένει λίγο-πολύ αμετάβλητο από την αρχή ως το τέλος της ποιητικής του πορείας. Δεν ανακαλεί αλλά αναπαριστά την εμπειρία και οι λαμπεροί του ψίθυροι ακούγονται δυνατότεροι από τις κραυγές”.

Όπως μπορούμε να παρατηρήσουμε στην παραπάνω ανάλυση, ο αρθρογράφος τονίζει ιδιαίτερα την σύνδεση του ποιητή με την μποντλερική- παρακμιακή παράδοση και καταλήγει αναφέροντας πως ο Ungaretti δημιουργεί μια δικιά του μεταφυσική. Άρα, προσεγγίζει το έργο του σπουδαίου αυτού ποιητή με τους όρους των ρευμάτων από τα οποία αποσχίστηκε -σχετικά- νωρίς. Μάλιστα, για την αναφορά του στην “μεταφυσική του επιγράμματος”, θεωρώ πως ίσως να μιλάει για κάποια ιδιαίτερα σχήματα λόγου, που εντοπίζονται σε τμήματα που παραπέμπουν σε ευσύνοπτες και πνευματώδεις δηλώσεις, στις οποίες χρησιμοποιούνται κάποιες “εντυπωσιακές” μεταφορικές εκφράσεις- που ίσως θυμίζουν την παράδοση του metaphysical conceit, η οποία εκζήτηση άρχισε να αναπτύσσεται ξανά από στις αρχές του 20ου αιώνα. Τέλος, αρνήται να δει την εξελικτική πορεία της ποιητικής του Ungaretti, μιας ποιητικής που -όπως και ο ίδιος ο ποιητής παραδέχεται- πέρασε από διάφορα στάδια.

Για τον Ungaretti, τώρα, σε καθαρά προθεσιακό επίπεδο, βλέπουμε πως αντιμετωπίζει την τέχνη του με μιαν ιερότητα, που μας οδηγεί στην θρησκευτική εμπειρία. Γράφει στο κείμενό του Indefinibile aspirazione: “Είναι φορές που ο λόγος, στις κορυφαίες στιγμές των κορυφαίων ποιητών, φτάνει σχεδόν στο ύψος της τέλειας ομορφιάς καθώς τούτη αποτυπώθηκε στην θεϊκή ιδέα του ανθρώπου και του κόσμου κατά την πράξη της αγάπης- δηλαδή της δημιουργίας”.

Όλα αυτά, εξ αρχής, αρνήθηκα να τα δω με τον παραδοσιακό τρόπο. Η ερμηνεία που τους έδωσα -τελικά- βασίστηκε στην Κριτική της Συνείδησης. Έτσι, θέτοντας ως αφετηρία την ενορατική λειτουργία δημιουργού- λήπτη και την πρόσληψη του έργου ως “αναδημιουργία και αναδιοργάνωση του αντικειμένου που προσλαμβάνεται”· ξεκίνησα μιαν ερευνητική διαδικασία για τον προσδιορισμό των νοηματικών κέντρων, παίρνοντας υπόψιν μου όσες περισσότερες -ήταν δυνατόν- υπόρρητες σημασιολογικές κι αισθητικές δυνητικότητες. Έτσι, η μεταφραστική διαδικασία μετατράπηκε σε μιαν ιδιόμορφη πορεία ανάμεσα σε κάτοπτρα και “οφθαλμαπάτες”…

Παρατηρήσεις…

Ήταν ένα πραγματικά δύσκολο εγχείρημα. Χρειάστηκε να έρθω σε ρήξη με τις περισσότερες επίσημες μεταφράσεις. Για παράδειγμα, στο ποίημα “Η Όμορφη Νύχτα”, έπρεπε να διαλέξω μεταξύ του να φτιάξω ένα ποίημα που να ακούγεται τέλεια στην γλώσσα μας ή ενός ποιήματος που να περικλείει τα περισσότερα χαρακτηριστικά της ερμητικής ποίησης. Επίσης, η μεταφορά κάποιων συμβόλων έγινε με τρόπο που να επιτείνει περισσότερο την ένταση του νοήματος.

Έτσι, π.χ. Στους στίχους: sono stato

uno stagno di buio

αντί να δώσω στην λέξη stagno την ερμηνεία της λακκούβας ή της λιμνούλας -όπως ο Ελύτης και πολλοί άλλοι μεταφραστές σε διαφορετικές γλώσσες- εγώ αποφάσισα να δώσω την κυριολεκτική της σημασία, αυτή του μετάλλου (έβαλα, δηλαδή, το ποιητικό υποκείμενο στην θέση του ίδιου του συστατικού υλικού της σκοτεινότητας). Η απόφαση μου βασίστηκε στο γεγονός πως, μ’ αυτή την επιλογή, η μετάβαση από το σκότος στην αναγέννηση και την υπερβατική εμπειρία της σύνδεσης του ποιητικού υποκειμένου με το σύμπαν, θα γινόταν με πιο έντονο, ζωντανό και λειτουργικό τρόπο.

Η έρευνά μου -όμως- αυτή δεν τελειώνει εδώ. Κι ούτε το μέχρι τώρα υλικό είναι απόλυτα διαμορφωμένο. Θα επανέρχομαι σε τακτά χρονικά διαστήματα και αναστοχαζόμενος επάνω στις ιδέες και τις επιλογές, θα δοκιμάζομαι σε νέες τάσεις και τεχνικές.