Η ερμηνεία της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίας

Μαρία Κασσιανή  Σκουλαρίκου- Πανούτσου

Μια μελέτη

   Η ερμηνεία της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίας

Εισαγωγή

Για πολλά χρόνια σπούδασα κλασικό χορό, μια από τις πιο αυστηρές μορφές καλλιεργημένης έκφρασης του σώματος. Αυτή η σωματική εμπειρία διαμόρφωσε τα πρώιμα χρόνια μου, συναισθήματα και τρόπο σκέψης και υπήρξε εφόδιο αξεπέραστο σε δύναμη και αρχές και έμπνευση. Αλλά πολύ περίεργο αυτό που συνέβη, την στιγμή που πήρα το τελικό μου δίπλωμα, ανακάλυψα ότι ο κλασικός χορός, το μπαλέτο, ο χορός γενικά δεν μου έδινε την δυνατότητα  να εκφραστώ και με τη φωνή μου.

Δεν άκουγα τη φωνή μου και δεν μου άρεσε αυτό. Μου έλειπε ο ήχος του σώματός, οπότε κατά την εφηβεία, άρχισα τις θεατρικές σπουδές που ολοκλήρωσα αργότερα με επαγγελματικές σπουδές στην Ελλάδα και στο εξωτερικό – Αγγλία, Πολωνία-και έτσι αφιερώθηκα στο θέατρο.

Εκείνη την εποχή επίσης δεν ικανοποιούσε το να μιλάω ή να χορεύω χωριστά, οπότε τι ήθελα; Να συνυπάρχει κίνηση και λόγος, μόνο έτσι έβρισκα πως υπηρετούσα σωστά την ερμηνευτική μου προσφορά.

Μελετώντας και δουλεύοντας μέσα στο χρόνο με τις δραστηριότητες του χορού και του θεάτρου, κατάλαβα ότι το ενδιαφέρον μου ήταν και εξακολουθεί να είναι η κίνηση, ως το πιο πρωτότυπο χαρακτηριστικό στη ζωή και την τέχνη.

Στις σπουδές μου και στις ανησυχίες μου προστέθηκε η ζωγραφική και η ποίηση. Ένα αόρατο νήμα ένωνε όλες τις τέχνες και με έβαζε σε μια μόνιμη μελέτη εργασία και έρευνα. Έτσι ένοιωθα ολοκληρωμένη.

Α

 Κίνηση στο Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο

Εξ’ αρχής πρέπει να δούμε ότι οι ήρωες της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίας είναι προσωποποίηση ιδεών. Αν και εκφράζουν συναισθήματα που όμως είναι απόρροια των απόψεών τους και οι απόψεις τους αυτές είναι αποτέλεσμα των ηθικών, κοινωνικών πολιτικών θρησκευτικών αντιλήψεων αλλά και των άγραφων ν νόμων. Μέσα στα πλαίσια μιας παρόμοιας μονιμότητας είναι που χτίζεται ο ήρωας και λέω χτίζονται γιατί πράγματι οι ήρωες αυτοί δεν μεταμορφώνονται δεν αλλάζουν. Ήρθαν για να φέρουν σε πέρας μια αποστολή.
Είναι άγγελοι ειδήσεων θανάτου, νίκης, ελπίδας, γνώσης, μια υπέρβαση από την καθημερινότητα που ο μέσος άνθρωπος δεν μπορεί να υιοθετήσει αλλά μπορεί να μαθητεύσει από το παράδειγμα της. Είναι αποφασισμένοι για μία και μοναδική λύση. Δεν είναι ρομανικοί είναι πραγματιστές, δεν επαναστατούν, θυσιάζονται.

Το θέατρο της Αρχαίας Ελληνικής Τραγωδίας, καθώς και το θέατρο της παράδοσης από Ινδία, Ιαπωνία, εκεί που αναπτύχθηκε μια καθαρά έντεχνη φόρμα παράστασης, είναι θέατρο πολιτικό, φιλοσοφικό δηλαδή υπαρξιακό. Βέβαια όταν μιλάμε για αρχαία ελληνική τραγωδία μιλάμε για τον Αισχύλο, Σοφοκλή Ευριπίδη. Ο Αριστοφάνης ανήκει σε άλλη περίοδο και είδος.

Β

Το σχήμα του σώματος στην Αρχαία τραγωδία 

Χωρίς κοθόρνους και μάσκες τι κάνουμε;

Το θέατρο στην Ελλάδα του 5 ου αιώνα π.Χ. ήταν μια μοναδική καλλιτεχνική, πνευματική, φιλοσοφική και κοινωνική προσφορά στην τότε κοινωνία και στην ιστορία του πολιτισμού του ανθρώπου. Ένας θεσμός με κοινωνικό, ηθικοπλαστικό και πολιτικό χαρακτήρα. Μια ολοκληρωμένη πρόταση για ψυχαγωγία, παιδεία και συγχρόνως διαδικασία, ενσωμάτωσης στην κοινωνία.

Το θέατρο ήταν υπαίθριο. Οι παραστάσεις παιζόντουσαν κάτω από τον ουρανό, από την ανατολή μέχρι την δύση του ηλίου. Χώροι ειδικά επιλεγμένοι για την διαμόρφωση του θεάτρου, με καλή ηχητική δυνατότητα και μεγάλη έκταση για να χωρούν πλήθος θεατών – περίπου είκοσι χιλιάδες άτομα. Αν το μυαλό μας τρέξει στις ρωμαϊκές αρένες και σκεφτούμε τον σκοπό της λειτουργίας τους και στην συνέχεια σκεφτούμε τα αρχαία ελληνικά θέατρα,  τις αρχές που τα διέπουν και τον τρόπο λειτουργίας των, θα εκτιμήσουμε με την σύγκριση αυτή το πνεύμα της Αρχαίας Ελληνικής σκέψης της Αθηναϊκής δημοκρατίας του 5ου π. Χ. αιώνα.

Τα χαρακτηριστικά των θεάτρων αυτών και των παραστάσεων

Η απόσταση που χώριζε τους ερμηνευτές από τους θεατές ήταν μεγάλη και αυτό  απαιτούσε έναν ειδικό τρόπο παρουσίασης που είχαν καλλιεργήσει σε σχέση και με το μέγεθος του θεάτρου και τον αριθμό των θεατών. Οι μεγάλες εκφραστικές κινήσεις, τα χορικά μέρη, οι μάσκες – προσωπεία – φτιαγμένα με σκοπό να λειτουργούν ως ηχεία και οι κόθορνοι για να δώσουν όγκο και ύψος στα σώματα, για να προσδώσουν μέγεθος και επιβλητικότητα, ήταν αναγκαία στοιχεία απαραίτητα στην παρουσίαση των έργων. Το κείμενο των τραγωδιών, το περιεχόμενο τους και η γλώσσα καθόριζαν επίσης τον τρόπο παρουσίασης.

Σήμερα στην μετάφραση αυτών των κειμένων, κρατάμε το μυθολογικό στοιχείο το θρησκευτικό, το συμβολικό, το ηρωικό, τα νοήματα, τις πολιτικοκοινωνικές αλλαγές και την γλώσσα που αν και είναι σε μετάφραση, βλέπουμε την συνέχεια της.

Μας χωρίζει μια απόσταση 2. 500 χρόνων αλλά την βλέπουμε, την ακούμε την γλώσσα, την αναγνωρίζουμε. Ας διαβάσουμε και ακούσουμε, δυο και άλλους τρεις στίχους, από τον Ιππόλυτο του Ευριπίδη:

« Όταν γάρ αισχρά τοίσιν εσθλοίσιν δοκή
η κάρτα δόξει τοις κακοίς γ’ είναι καλά» *
( μετάφραση, Ιγνάτιος Σακαλής )

Και όταν οι σπουδαίοι τα αισχρά αποδοκιμάζουν
Χίλιες φορές οι απλοί τα αισχρά δόξα τους έχουν

και οι τελευταίοι στίχοι της τραγωδίας:

«Πολλών δακρύων έστε πίτυλος
των γαρ μεγάλων αξιοπενθείς
φήμαι μάλλον κατέχουσιν»
(μετάφραση, Ιγνάτιος Σακαλής)

ποτάμια δάκρυα θα χυθούν
γιατί των μεγάλων ο θάνατος
αξίζει πένθος μεγαλύτερο

Οι τραγωδίες ήταν ποιητικό κείμενο, μην το ξεχνάμε αυτό, με ιστορικές, μυθολογικές,  κοινωνικές, ανθρωπολογικές, πολιτικές προεκτάσεις. Δεν ήταν στατική, μουσειακή και συντηρητική επανάληψη, αλλά στο διάστημα που έδρασε, περίπου 100 χρόνια, τροποποιείται συνεχώς μαζί με τις αλλαγές, που προέκυπταν στην Αθηναϊκή κοινωνία.

Τα κείμενα είχαν να κάνουν με την αφήγηση γεγονότων, με διάλογους οριακούς σε ψυχικά και συναισθηματικά τοπία, με χορικά μέρη  με φιλοσοφική διάσταση, με πράξεις και δράσεις που ακόμη και τότε δεν αφορούσαν τον μέσο άνθρωπο, ίσα – ίσα  οι ήρωες λειτουργούσαν με  υπερβατικές επιλογές και καταστάσεις, θύτες ή θύματα, που οδηγούσαν τον μέσο άνθρωπο σε συλλογισμούς και αναθεωρήσεις, που τον προβλημάτιζαν και τον κρατούσαν μέσα στα πλαίσια της κοινωνίας, μια κοινωνία σε μόνιμη διαδικασία αλλαγών.

Το αρχαίο ελληνικό θέατρο ήταν πάνω από όλα ποίηση και περιέχει όλα τα είδη του λόγου.  Επική ποίηση, λυρική ποίηση – συναισθηματική, ψυχολογική ποίηση- μύθο, ιστορία, νομοθεσία, φιλοσοφία, ρητορική, με μονολόγους, διαλόγους, χορικά, μια πανδαισία εκπαιδευτική με το ένδυμα της τέχνης. Το αρχαίο θέατρο ήταν μια σύνθετη τέχνη με καλά δουλεμένο λόγο, μουσική και κίνηση. Στο σημείωμα αυτό θα μείνω στα εξωτερικά ( παραστατικά) στοιχεία των παραστάσεων αυτών και πως σήμερα μεταφράζονται:

Γ

Μάσκες-  κόθορνοι-  μέγεθος θεάτρου

Σήμερα σε όλο τον κόσμο όπως και στην Ελλάδα παίζονται τα έργα των Αισχύλου, Σοφοκλή και Ευριπίδη, είτε ολόκληρα, είτε σε διασκευές, σε μετάφραση στα νεοελληνικά ή σε μετάφραση σε άλλες γλώσσες. Είναι μια παγκόσμια κληρονομία και αντιμετωπίζεται με μεγάλη ελευθερία. Τα ίδια τα έργα δεν έχουν να  φοβηθούν τίποτα από τις διασκευές και τις σκηνοθετικές μεταμοντέρνες προσεγγίσεις.  Είναι τόσο πυκνά που μπορεί κανείς να πάρει ένα   μικρό μέρος, ένα απόσπασμα τους και να κτίσει μια παράσταση. Σήμερα δεν είναι απαραίτητες οι μάσκες και οι κόθορνοι. Η τεχνική που αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε  παγκοσμίως για το σώμα και την ελευθερία της χρήσης του, επίσης στον ήχο του σώματος δηλαδή την φωνή, με την γνώση και χρήση των ηχείων, μπορεί να καλύψει τις ανάγκες  και τα μεγέθη που διαπραγματεύεται η Αρχαία ελληνική τραγωδία.

Ο φωτισμός είναι σημαντικό στοιχείο που μπορεί να συνεισφέρει αποτελεσματικά στην παρουσίαση των κειμένων αυτών και του περιεχομένου τους. Έτσι η τεχνική των ηθοποιών και η τεχνολογία της σκηνής, κυρίως ο φωτισμός, καλύπτουν τα σύγχρονα ανεβάσματα παραστάσεων, των έργων αυτών.

Τα έργα αυτά είναι τόσο ισχυρά, τόσο εμπνευστικά που όπως κι να τα χρησιμοποιήσεις,  μόνο κέρδος μπορούν να έχουν και οι συμμετέχοντες και οι θεατές.

Πρωτοπορία στο θέατρο, με την Αντιγόνη το πιο διαβασμένο και παιγμένο έργο, από τις Αρχαίες ελληνικές τραγωδίες

Θα αναφερθώ σε μια παράσταση ιστορική και για μένα κλασσική, που είδα όταν πρωτοβγήκα στο θέατρο και ενώ έπαιζα το 1979 την Grace, στο έργο του Tennessee Williams, ‘Something Unspoken’ (Κάτι που δεν λέγεται), ήρθε στο δημοτικό θέατρο του Πειραιά, η Αντιγόνη με το Living theatre, του Julian Beck, και της Judith Malina.

Σε μια άδεια σκηνή  όπου φαινόντουσαν τα σπλάχνα του θεάτρου, τοίχοι, σπετσάτα, πανιά, όλα σε μαύρο – γκρι αποχρώσεις. Τα σώματα των γυμνασμένων ηθοποιών, άλλα ντυμένα, άλλα γυμνά ή ημίγυμνα, με απλά μέσα χωρίς κουστούμια εποχής, μόνο με την ενέργεια, την εκφραστικότητα και την δυναμική του σώματος-την απόλυτη εκμετάλλευση των δυνατοτήτων του σώματος- την χρήση της φωνής και το ψυχικό σθένος, για την αντιμετώπιση των μεγεθών των ηρώων και των καταστάσεων, απέδιδαν με τα μέσα αυτά  – την ίδια τους την ύπαρξη αλλά και την ουσία των κειμένων αυτών. Η  δε επαφή των θεατών με τους ηθοποιούς ήταν κοντινή, συχνά σε απόσταση αναπνοής,   υπήρχαν αγγίγματα, υπήρχε παρόν χρόνος και τόπος, με μηνύματα  διαχρονικά (που επερχόντουσαν από παρελθόν, παρόν και μέλλον).

Η Αντιγόνη ήταν του Μπέρτολντ Μπρέχτ και όχι του Σοφοκλή, αλλά και του Σοφοκλή να ήταν, το Living theatre θα έκανε τις επεμβάσεις του και θα κράταγε τα κύρια σημεία του έργου. Σκοπός του ήταν να βγουν τα νοήματα και τα μηνύματα που αφορούν και τον  σύγχρονο κόσμο. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η διαδικασία αυτή ήταν μια ανοιχτή μελέτη, ένας αυτοσχεδιασμός μια σπουδή, πάνω στην βασική ιδέα της Αντιγόνης. Συχνά στον σύγχρονο κόσμο με τα εκτενή κείμενα, υπάρχει δυσκολία να κρατηθεί η συγκέντρωση των θεατών και να προβληθούν καθαρά, τα νοήματα ενός έργου και έτσι χάνουμε την ουσία των έργων αυτών. Οι σύγχρονες προσεγγίσεις για τον σκοπό αυτόν, μεγεθύνουν τα νοήματα  με εικαστικό τρόπο, με την δυναμική των σωμάτων, με την αμεσότητα των ζωντανών υπάρξεων, που κυριολεκτικά ξοδεύονται πάνω στην σκηνή.

Η επιρροή του  Αντουάν Αρτώ (Antoine Artaud) είναι φανερή και σίγουρη στο Living  Theatre αλλά και το  Living Theatre και ο Αντουάν Αρτώ, στο εργαστήρι του Jerzy Grotowski που έδρασε λίγο αργότερα, για να αναφερθώ μόνο σε δυο μεγάλες μορφές του 20ου αιώνα, στο θέατρο. Κατά την γνώμη μου τα κείμενα αυτά πιο πολύ από ποτέ  έχουν την θέση τους, στον σύγχρονο κόσμο.

Η συγκίνηση επίσης είναι ένα στοιχείο που χρησιμοποιείται, βοηθάει στην κατανόηση όλων των εννοιών και δεν αλλοιώνει την κρίση, απλά γνωρίζει να προχωρά με τα μάτια ανοιχτά αλλά και λίγο υπνοβατώντας, σε έναν κόσμο που δεν φαίνεται με την πρώτη ματιά αλλά, θέλει πολλές σε  βάθος αναγνώσεις. Οι αρχαίες ελληνικές τραγωδίες που έχουν διασωθεί, είναι θησαυρός  για έρευνα και μελέτη παράστασης, έμπνευσης καθώς δίνουν πληθώρα στοιχείων για παραπέρα εξέλιξη.

Έχουμε όλα τα μέσα και το υλικό, για να διαιωνιστεί η παράδοση, ζωντανεύοντας και πάλι την σκέψη των ανθρώπων που προβληματίστηκαν πολύ πριν από μας, για το μυστήριο του σύμπαντος και το μυστήριο της ύπαρξης του ανθρώπου.

Επίλογος

Το 1947 στην Νέα Υόρκη ο ποιητής και ζωγράφος Julian Beck, και η ηθοποιός Judith Malina ίδρυσαν το πρώτο στην Αμερική αλλά και παγκοσμίως από τα πρώτα πρωτοποριακά θέατρα το ‘ The Living Theatre’. Αναφέρομαι στο θέατρο αυτό γιατί η πορεία του, η προσέγγιση του, βοήθησε να δούμε το επικίνδυνο των κειμένων αυτών και των νοημάτων τους, τον πολιτικό τους  χαρακτήρα και όχι τον αισθητικό μόνο χαρακτήρα, επίσης με τι οριακό, γνήσιο και ιερό τρόπο, θα έπρεπε να αντιμετωπίζονται.

____________
Σημειώσεις.
Σπετσάτα: Περιγραφή σκηνικών – επιφάνειες
Antoine Marie Joseph Artaud (Σεπτέμβριος 4, 1896 – Μάρτιος 8, 1948). Γάλλος θεατράνθρωπος, ποιητής, συγγραφέας. Το πιο γνωστό του έργο: The Theatre and Its Double (το θέατρο και το είδωλο του).

*

©Μαρία Πανούτσου