Η σκοτεινή ιδιοφυία του Αντονέν Αρτώ

Ένα πνεύμα οξυδερκές, μια ψυχή ταραγμένη και μια ευφυία ανεπτυγμένη, δεν είναι απαραίτητος συνδυασμός για να ξεχωρίσει ένας άνθρωπος και να παράξει έργο. Όμως στην περίπτωση του Αρτώ αυτά τα τρία συστατικά ήταν το μυστικό που τον οδήγησε, μέχρι και σήμερα, να μνημονεύεται σαν διορατική προσωπικότητα και σημείο αναφοράς του θεάτρου παγκοσμίως.

Ο Αντονέν Αρτώ (Antonin Artaud) γεννήθηκε στη Μασσαλία το 1896. Προερχόταν από μία οικογένεια αρκετά τραυματισμένη, καθώς η μητέρα του έφερε στον κόσμο εννέα παιδιά από τα οποία επιβίωσαν μονάχα τα δύο. Σε ηλικία μόλις τεσσάρων ετών προσβάλλεται από μηνιγγίτιδα και καταφέρνει να επιβιώσει με μεγάλη δυσκολία. Η ψυχολογική του κατάσταση ανέκαθεν ασταθείς, οδηγεί τους γονείς του να τον βάλουν σε σανατόρια, ώστε να ελέγξουν τα ψυχολογικά σκαμπανεβάσματά του. Εκεί έρχεται σε επαφή με το έργο του Μπωντλαίρ και του Έντγκαρ Άλλαν Πόε , συγγραφείς που τον ενέπνευσαν στην μετέπειτα πορεία του. Ωστόσο η παραμονή του στο σανατόριο δεν δρα μόνο θετικά στο πνεύμα του, αλλά τον εθίζει στα οπιούχα φάρμακα, γεγονός που θα δράσει καταλυτικά και θα τον οδηγήσει στον θάνατο.

Μεγαλώνοντας παθαίνει συχνά νευρικούς κλονισμούς και το 1938 θεωρείται παράφρων και οδηγείται σε ψυχιατρικά άσυλα. Κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής παθαίνει ασιτία και κινδυνεύει για ακόμη μια φορά να χάσει τη ζωή του. Με τη βοήθεια της μητέρας του οδηγείτε στο άσυλο Rodez και υποβάλλεται σε απανωτά ηλεκτροσόκ, τα οποία τραυματίζουν την ήδη εύθραυστη ψυχή του.

Τελικά θα χάσει τη ζωή του το 1948, έπειτα από μάχη με τον καρκίνο και από υπερβολική δόση φαρμάκων, μάλλον οπιούχων.

Στον σύντομο βίο του, ο Αρτώ γράφει ένα από τα αριστουργήματα της θεωρίας του θεάτρου, σημείο αναφοράς και παρακαταθήκη για όλους τους μετέπειτα θεατρολόγους, συγγραφείς, ηθοποιούς, «Το Θέατρο και το είδωλό του» ((Le Théâtre et son Double). Εκεί δημοσιεύει το μανιφέστο του με τίτλο, «Το Θέατρο της Σκληρότητας» (Théâtre de la cruauté), το οποίο παρουσιάζει ένα θέατρο μακριά από το παραδοσιακό δράμα, καθώς για τον Αρτώ το θέατρο έπρεπε να δρα στο υποσυνείδητο των θεατών, να ξυπνάει τις αισθήσεις τους, μέσω μιας βαθύτερης δηκτικότητας, όμοιας με εκείνης της ποίησης και της μαγείας.

Για τον Αρτώ ο παθητικός θεατής έπρεπε να εξαλειφθεί εντελώς, τους εκτενείς και αναλυτικούς διαλόγους να τους αντικαταστήσει ο ελλειπτικός λόγος, ο διαχωρισμός σκηνής-πλατείας να μηδενιστεί αλλά και η σκηνογραφία να περιοριστεί άρδην. Σύμφωνα με τον ίδιο, «κάθε τι που ενεργεί είναι μια σκληρότητα και πάνω σε αυτή την ιδέα της ακραίας δράσης, που ωθείται πέρα από κάθε όριο, το θέατρο πρέπει να ξαναχτιστεί».

Η ριζοσπαστική και ανατρεπτική, για την εποχή και όχι μόνο, θεωρία του περί θεάτρου ενέπνευσε και ακόμα εμπνέει καλλιτέχνες ανά τον κόσμο, όπως η Αριάν Μνουσκίν, ο Μπομπ Γουίλσον, η Σάρα Κέιν, ο Ντέιβντ Μάμετ κ.α. Το Θέατρο της Σκληρότητας, ζωγραφίζει με έντονα χρώματα το θεατρικό γίγνεσθαι και μοιάζει πιο επίκαιρο από ποτέ, μέσα σε μια εποχή που οι φόρμες τείνουν να εξαφανιστούν και ο μεταμοντερνισμός έχει δηλώσει την παρουσία του, γράφοντας τη δική του ιστορία.

Το έργο του Αρτώ δημιούργησε μια νέα αντίληψη για τον τρόπο που βλέπουμε και νιώθουμε το θέατρο. Μέσα από το μανιφέστο του προτείνει ένα θέατρο που θα δρα στο υποσυνείδητο, στις αισθήσεις των θεατών, στον βαθύτερο εσωτερικό κόσμο και ακόμα κι αν γράφτηκε ενενήντα χρόνια πριν μοιάζει πιο επίκαιρο από ποτέ, σημερινό και πάντα διαχρονικό, εμπνέοντας καλλιτέχνες ή μη σε μια καλλιτεχνική οδό, που έχει ως στόχο να σοκάρει στην ουσία, αφήνοντας στην άκρη τους εντυπωσιασμούς και τα περιτυλίγματα.

*Γράφει η Δανάη Καλογερή.