Όταν κλήθηκα να συντάξω την εργασία για το φροντιστηριακό μάθημα με θέμα την τέχνη από τον 20ο αιώνα μέχρι και σήμερα και με προτίμηση του καθηγητή σε κάτι άγνωστο σχετικά και καινούριο, συνειδητοποίησα πως κάτι μου είχε μείνει ιδιαίτερα έντονα στην θύμηση από την φετινή χρονιά. Η μπανάνα του Cattelan ήταν αυτό το έργο που κάπως μας προβλημάτισε. Ορμώμενη από αυτό το έργο και μετά από έρευνα κατέληξα στην σύνταξη μιας εργασίας με θέμα Σχεσιακή Τέχνη & Σχεσιακή αισθητική: Από την εισαγωγή του όρου από τον Nicolas Bourriaud στο Έργο “Comedian” του Maurizio Cattelan, κεφάλαιο της οποίας αποτελεί το παρόν άρθρο.
Στις 7 Δεκεμβρίου του 2019, ο Maurizio Cattelan πούλησε έναντι 120.000 αμερικάνικων δολαρίων, δύο εκδόσεις του έργου “Comedian” σε ανώνυμο συλλέκτη τέχνης. Ο Ιταλός γλύπτης, τον οποίο ο N. Bourriaud είχε εντάξει ήδη στο σχεσιακό καλλιτεχνικό φάσμα στο έργο του Σχεσιακή αισθητική (Bourriaud, 2014) και είχε συμπεριλάβει στην έκθεση Traffic (1996), έχει υπάρξει μια προκλητική φυσιογνωμία της σύγχρονης τέχνης. Τα έργα του έντονα σατιρικά και προκλητικά, θα πρέπει να εξεταστούν στα πλαίσια μιας τέχνης που γίνεται αντιληπτή ως «κοινωνική επιχείρηση» (McQuilten και White, 2016). Ο Cattelan σε μια προσπάθεια να δημιουργήσει εικόνες που προκαλούν, αξιοποιεί θέματα που απασχολούν τους θεατές όπως την παιδικότητα, τη θλίψη, την αυτοκτονία και την πολιτική (Bancroft, 2012), και δεν εντάσσει τον εαυτό του στα αυστηρά πλαίσια των διαφόρων κινημάτων (Alejandra de Argos, 2014).
Το έργο “Comedian” (2019) (εικ.1) προκάλεσε όσο κανένα άλλο τον κόσμο της τέχνης την περασμένη χρονιά. Ήταν μια μπανάνα κολλημένη στον τοίχο με μονωτική ταινία. Το έργο δημιουργήθηκε σε μια έκδοση των τριών και εκτέθηκε από την Galerie Perrotin στην Art Basel Miami.[1] Η χρήση ταινίας είχε επαναληφθεί από τον Cattelan το 1999, όταν κόλλησε με αυτή στον τοίχο τον Ιταλό γκαλερίστα Massimo De Carlo (εικ.2). Το έργο προκάλεσε πλήθος αντιδράσεων: ο κόσμος συνέρρεε να δει το έργο και έμενε έκπληκτος μπροστά στο γλυπτό. Ο Emmanuel Perrotin, ιδιοκτήτης της γκαλερί που εξέθετε το έργο, δήλωσε (Sullivan, 2019) πως η μπανάνα υπήρξε το ιδανικό χιουμοριστικό μέσο απόλαυσης που ταυτόχρονα λειτούργησε και κριτικά, ως ένα εμπορικό αγαθό. Αυτή η δήλωση του Perrotin αναδεικνύει τον προβληματισμό που θα διερευνηθεί στη συνέχεια, αν δηλαδή το έργο “Comedian” είναι εννοιολογικό ή σχεσιακό.
Η εννοιολογική διάσταση του έργου του M. Cattelan είναι προφανής. Η εννοιολογική τέχνη τονίζει την αξία της ιδέας έναντι του ίδιου του αντικειμένου που συνιστά το έργο τέχνης και αδιαφορεί πλήρως για τη μορφή του (Χαραλαμπίδης, 2018). Η μπανάνα που δένεται με ταινία στο έργο “Comedian”, είναι απλά ένα αντικείμενο που μετουσιώνει την ιδέα του καλλιτέχνη. Εκθέτοντας ένα έργο ο καλλιτέχνης χάνει τον έλεγχο πάνω σε αυτό και η αντίληψη του νοήματος τους έργου εναπόκειται στην κρίση του θεατή, χωρίς αυτό να σημαίνει πως ο θεατής θα αποκωδικοποιήσει τις ιδέες του καλλιτέχνη (Sol LeWitt, 1967). Έτσι και το έργο “Comedian” εκτίθεται στα μάτια των θεατών αφήνοντάς τους να σκεφτούν ποιες ιδέες μπορεί να οδήγησαν στην απόφαση του Cattelan να κολλήσει μια μπανάνα σε έναν τοίχο με ταινία. Ο Perrotin, όπως αναφέρθηκε, είδε στο έργο μια χιουμοριστική προσπάθεια στηλίτευσης του εμπορίου που συμβολίζει η μπανάνα, άλλοι είδαν κάτι το ιδιοφυές στη σύλληψη του έργου, ενώ κάποιοι δεν το θεώρησαν τέχνη. Όλες αυτές οι διαφορετικές αποτιμήσεις πιστοποιούν το εννοιολογικό υπόβαθρο του έργου.
Ωστόσο, μπορεί να παρατηρήσει κανείς πως το έργο μπορεί να γίνει αντιληπτό και μέσα από τη σχεσιακή θεωρία. Πιο συγκεκριμένα, το έργο “Comedian” συνιστά μια «εμπράγματη-χειροπιαστή ουτοπία» (Bourriaud, 2014), που προκαλεί άμεσες αντιδράσεις και πυροδοτεί την επικοινωνία μεταξύ των θεατών εκπληρώνοντας έτσι στην σχεσιακή στόχευση[2] (εικ.3). Η σχεσιακή υπόσταση του έργου επιβεβαιώνεται με την κατάληξη της έκδοσης του που εξετίθετο στην Art Basel. Ο καλλιτέχνης David Datuna έφαγε την μπανάνα που ήταν στερεωμένη στον τοίχο και ονόμασε αυτήν του την παρέμβαση “Hungry Artist” (2019) (εικ.4). Η παρέμβαση του Datuna δείχνει την άμεση επίδραση της καλλιτεχνικής δημιουργίας του Cattelan που οδήγησε έναν άλλο καλλιτέχνη-θεατή να αναπαραχθεί καλλιτεχνικά μέσα από αυτήν. Παράλληλα, θα μπορούσε να θεωρηθεί πως η παρέμβαση αυτή είναι ένα είδος σχεσιακού “rendez-vous”, μιας κυριολεκτικής και μεταφορικής «συνδιαίτησης» (Bourriaud, 2014), το αποτέλεσμα του οποίου ήταν το τέλος του έργου, έστω και θεωρητικά αφού η μπανάνα αντικαταστάθηκε λίγο αργότερα. Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί πως η τιμή πώλησης του έργου αντιτίθεται στη θεωρητική στόχευση της σχεσιακής τέχνης κατά της εμπορευματοποίησης (Bourriaud, 2014).
Η πραγματικότητα είναι πως η όποια προσπάθεια αυστηρής ταξινόμησης του έργου “Comedian” στο εννοιολογικό ή στο σχεσιακό φάσμα αποτυγχάνει. Κι αυτό συμβαίνει λόγω της πολυδιάστατης υπόστασης του έργου, το οποίο φέρει στοιχεία εννοιολογικά, με την έμφαση που δίνεται στην ιδέα και όχι στο αντικείμενο, αλλά και σχεσιακά, με την προώθηση της σύναψης σχέσεων και επικοινωνίας με τους θεατές. Εξάλλου, βάσει της σχεσιακής θεωρίας του Bourriaud (2014) ανεξάρτητα από την μορφική υπόσταση και την κοινωνική στόχευσή του, ένα έργο είναι σχεσιακό εφόσον παράγει σχέσεις.
Επομένως, η σχεσιακή θεώρηση του έργου “Comedian” δε θα πρέπει να αναιρεί και την εννοιολογική, αφού η σχεσιακή θεωρία μοιάζει να θέτει ως ασφαλές κριτήριο για τον ορισμό ενός έργου ως σχεσιακού τη σύναψη σχέσεων και την επικοινωνία των θεατών. Αυτό φάνηκε πως πέτυχε και η κολλημένη στον τοίχο μπανάνα του Cattelan, ακόμα κι αν αυτή είναι εννοιολογική.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Alejandra de Argos. (2 Φεβρουαρίου 2015) ‘Interview with Maurizio Cattelan by Elena Cué’.
Bancroft, S. & Nesbett, P. (2012) Maurizio Cattelan is Dead: Life & Work, 1960-2009. Philadelphia: Triple Candie.
Bourriaud, N. (2014) Σχεσιακή Αισθητική. Μετάφραση από τα Γαλλικά από Γκινοσάτης, Δ. Αθήνα: Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών. (το πρωτότυπο έργο εκδόθηκε 1998).
LeWitt, S. (Ιούνιος 1967) ‘Paragraphs on Conceptual Art’. Artforum. pp. 79-80.
Χαραλαμπίδης, Ά. (2018) Η Τέχνη Του Εικοστού Αιώνα. 3η έκδοση. Θεσσαλονίκη: UNIVERSITY STUDIO PRESS.
[1] Η Art Basel αποτελεί μια κερδοσκοπική διεθνή έκθεση τέχνης που λαμβάνει χώρο ετησίως στην Βασιλεία (Ελβετία), στο Μαϊάμι (Φλόριντα, Αμερική) και στο Χονγκ Κονγκ.
[2] Οι όροι «σχεσιακή τέχνη» (relational art) και «σχεσιακή αισθητική» (relational aesthetics) εισήχθησαν επίσημα το 1998 από τον Γάλλο τεχνοκριτικό και συνιδρυτή του Palais de Tokyo, Nicolas Bourriaud. Σύμφωνα με τον Nicolas Bourriaud (2014) η «σχεσιακή αισθητική» αξιολογεί τα έργα τέχνης ως προς τις διαπροσωπικές σχέσεις που αυτά είναι «εν δυνάμει» σε θέση να δημιουργήσουν (Downey, 2007). Ως εκ τούτου, η σχεσιακή τέχνη περιλαμβάνει έργα που στόχο έχουν να ωθήσουν σε επικοινωνία τους θεατές.
Γράφει η Ζωή Αμοιρίδου.
Γεννήθηκε το 1999 στην Κέρκυρα, όπου και μεγάλωσε, ενώ από το 2017 μένει στη Θεσσαλονίκη όπου σπουδάζει στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Θέλει να γίνει ιστορικός τέχνης γιατί η τέχνη τη συγκινεί όσο τίποτα. Συμμετέχει εθελοντικά στο φεστιβάλ κινηματογράφου, στην ArtThessaloniki και στο OpenHouse. Τριγυρνά σε μουσεία και γκαλερί. Αγαπά τη φωτογραφία, τον κινηματογράφο ,τη λογοτεχνία και όποτε της έρθει γράφει και κανένα ποίημα. Της αρέσουν τα ταξίδια, οι βόλτες με φίλους, οι καφέδες σε τζαζ ρυθμούς και τα κρασιά με υπόκρουση Μάλαμα. Θέλει να συζητά, να γνωρίζει ανθρώπους που θαυμάζει, να κερδίζει γνώσεις. Κλαίει, όσο γελά. Πάρα πολύ.
Η στήλη της VitArt, είναι η προσπάθεια της να μιλήσει περί Τέχνης, για τα περί της Ζωής. Κάποτε σε πεζό λόγο, κάποτε σε ποιητικό.
