Σούπερ ήρωες και Ψυχοθεραπεία

Σύμφωνα με τον Robert Landy, ο οποίος αποτελεί έναν από του κύριους εκπροσώπους της Δραματοθεραπείας, «Η θεραπεία μέσω Δράματος διακρίνεται από τις άλλες μορφές ψυχοθεραπείας ως προς το ότι η διεργασία της περνάει μέσα από το ρόλο». Η προσέγγιση αυτή αποτελεί την ουσία στον τρόπο με τον οποίο συναντάμε τους Σούπερ Ήρωες, όχι μόνο στην προσέγγιση της Δραματοθεραπείας, αλλά στην Ψυχοθεραπεία εν γένει.

Άλλωστε κατά τη διάρκεια της ψυχοθεραπείας ο θεραπευόμενος διαδραματίζει ρόλους έχοντας ως στόχο να προσεγγίσει και να δραματοποιήσει ένα πιο λειτουργικό σύστημα ρόλων και υπο-ρόλων, το οποίο θα του επιτρέψει να συνδεθεί με ένα πιο υγιή και ισότιμο τρόπο στη ζωή του.

Είναι σημαντικό άλλωστε να εστιάσουμε στο γεγονός ότι όλοι οι άνθρωποι στην καθημερινότητά υποδύονται ένα πλήθος ρόλων στην οικογένεια, στην κοινωνική και στην επαγγελματική ζωή, οι οποίοι δεν είναι πάντα σταθεροί και ίδιοι ενώ άλλες φορές εξυπηρετούν το άτομο ή τους χρησιμοποιεί με τρόπο χειριστικό.

Σύμφωνα με τον Robert Landy έχει ιδιαίτερη σημασία ο θεραπευόμενος μέσα από τη δραματοθεραπευτική προσέγγιση, να καταφέρει να εντοπίσει εκείνους τους ρόλους στους οποίους έχει καθηλωθεί και δεν του επιτρέπουν να προχωρήσει και να έχει ευελιξία στη σχέση τόσο με τον Εαυτό του όσο και με τους Σημαντικούς Άλλους. Ο τρόπος με τον οποίο ο θεραπευόμενος αντιλαμβάνεται τα γνωρίσματα των διάφορων ρόλων που αναλαμβάνει και υποδύεται στα διάφορα πεδία της ζωή του, θα μπορέσει να του αποκαλύψει μια μεγαλύτερη και πιο συγκεκριμένη εικόνα αναφορικά με τον τρόπο που επικοινωνεί και συνδέεται αλλά και όσα αναλαμβάνει αυθεντικά ή για να εξυπηρετήσει και να εξυπηρετηθεί.

Στη θεωρία των ρόλων ο θεραπευόμενος έχει τη δυνατότητα να διαδραματίσει και ταυτόχρονα να έχει την ελευθερία μέσω της υπόδησής τους, να έρθει σε σύγκρουση με το περιβάλλον του. Υπό αυτή την έννοια κατά την ψυχοθεραπευτική διαδικασία ο κάθε θεραπευόμενος έχει την ευκαιρία να δημιουργήσει ποικίλους Ήρωες οι οποίοι με τα γνωρίσματά που θα πάρουν θα μπορέσουν να έχουν τη δύναμη να έρθουν σε ρήξη, να διεκδικήσουν, να μεταμορφώσουν, να αποδεχτούν αλλά πάνω απ’ όλα να παίξουν με έναν ασφαλή και παιδικό τρόπο, και ελεύθερα να εκφραστούν δημιουργικά και να κάνουν τις συνδέσεις που επιθυμούν.

Αν ανατρέξουμε και στην «Ιστορία του Ήρωα» με εμπνευστή τον Mooly Lahad, ο θεραπευόμενος έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει προβολικά τον Ήρωά του, να διατυπώσει τον σκοπό του και την αποστολή του, να του προσδώσει τα χαρακτηριστικά και τις δυνάμεις που θα επιλέξει, να ορίσει τους κινδύνους και τις απειλές που αντιμετωπίζει, να φανταστεί και να περιγράψει τη σύγκρουση και τη μάχη που δίνει ώστε να καταλήξει στο τελικό αποτέλεσμα. Η διαδρομή αυτή είναι ιδιαίτερα απελευθερωτική για τον θεραπευόμενο, η οποία μπορεί να είναι εξίσου αποκαλυπτική αφού μπορεί να δώσει στον θεραπευτή πληροφορίες για τον τρόπο σκέψης του θεραπευόμενου, τα δυνατά και τα αδύναμα σημεία της προσωπικότητάς του αλλά και τα σημεία εκείνα που χρειάζεται να ενισχυθεί. Ο «Ήρωας» μπορεί να αποτελέσει ως ένα βαθμό ένα εξαιρετικό διαγνωστικό εργαλείο, που με δημιουργικότητα και φαντασία έχει τη δυνατότητα να ανοίξει τον δρόμο συνδέσεων και συνειδητοποιήσεων στο εδώ και στο τώρα.

Ήδη από την παιδική ηλικία το άτομο ταυτίζεται με χαρακτήρες ηρώων που συναντά σε παραμύθια και σε ιστορίες. Ήρωες και ηρωίδες που έχουν ξεχωριστές δυνάμεις και συνήθως έχουν έναν σημαντικό και πανανθρώπινο σκοπό. Δίπλα τους έχουν πιστούς φίλους και συμμάχους ενώ απέναντί τους βρίσκεται ένας ισχυρός αντίπαλος και εχθρός, ο οποίος επιχειρεί να τους εμποδίσει.

Οι Ήρωες ασκούν γοητεία στο φαντασιακό και ασυνείδητο κομμάτι του Εαυτού είτε πρόκειται για παιδί, είτε για έφηβο, είτε για ενήλικα. Χαρακτήρες ηρώων μεταφέρονται στην κινηματογραφική οθόνη και ανεξάρτητα από την ηλικία, το κοινό ταυτίζεται μαζί τους, είτε ως ανάμνηση είτε ως ένα πάντα επίκαιρο εδώ και τώρα, που κάποτε πιθανόν να αποτέλεσε σανίδα σωτηρίας.

Οι χαρακτήρες των Ηρώων έχουν βιώσει συνήθως βαθιά τραύματα. Έχουν εγκαταλειφθεί, έχoυν ζήσει την απώλεια γονέων, έχουν αντιμετωπίσει πρόσωπο με πρόσωπο τα πιο σκοτεινά κομμάτια της προσωπικότητάς τους και κατάφεραν να τα αντιμετωπίσουν, βρίσκοντας έναν στόχο, έναν σκοπό και μια αποστολή. Έχουν καταφέρει μέσα από τη δυσκολία να ενδυναμώσουν την προσωπικότητά τους και ταυτόχρονα να ανακαλύψουν και να καλλιεργήσουν τις ξεχωριστές τους δυνάμεις ώστε να τις προσφέρουν για την προστασία των πολιτών και του κοινού καλού.

Η ταύτιση μαζί με τέτοια μοτίβα ηρωικών προσωπικοτήτων είναι αναμενόμενη και ως ένα βαθμό αναπόφευκτη. Όπως αναφέρουν και οι γνωστοί στίχοι ελληνικού τραγουδιού «Η σωτηρία της ψυχής είναι πολύ μεγάλο πράγμα» και κάθε άτομο που ταυτίζεται με έναν ήρωα μπορεί να μην σώζει τον κόσμο αλλά δημιουργεί ασφαλείς προϋποθέσεις για να καταφέρει να σώσει τον εαυτό του από συνθήκες κακοποιητικές, παραβιαστικές και συχνά επικίνδυνες.

Ιδιαίτερα στην παιδική ηλικία αλλά και μετέπειτα στην εφηβεία και στην ενήλική ζωή, η ελευθερία να παίξουμε με αυτούς τους ήρωες, να μπούμε στον ρόλο, να δημιουργήσουμε διαλόγους, να δραματοποιήσουμε στοιχεία της προσωπικότητάς τους, να φορέσουμε τη μάσκα τους και μέσα σε ένα ασφαλές πλαίσιο να τους ζωντανέψουμε και μετά πάλι να τους αποχαιρετήσουμε, δημιουργεί μια βάση στην οποία το σκοτάδι να γίνει φως, η απειλή ευκαιρία, η επιθετικότητα συμφιλίωση και το κενό γέφυρα. Το ζητούμενο είναι να μας επιτραπεί από τους Άλλους ή ακόμα και από τον ίδιο μας τον Εαυτό να παίξουμε και να συνδεθούμε με τους Ήρωες που επιθυμεί η καρδιά μας. Όταν δεν μας επιτρέπεται το παιχνίδι και η ταύτιση τότε η αξιοποίηση του Ήρωα στη Δραματοθεραπεία μπορεί να αποτελέσει μια σπουδαία επανορθωτική εμπειρία, ως θεραπευτικό εργαλείο.

Από την άλλη πλευρά είναι σημαντικό να αναφερθούμε σε μια βασική ιδιότητα του Ήρωα, η οποία είναι το να σώζει τους άλλους. Η εμμονή και η προσκόλληση σε έναν ρόλο Σωτήρα μπορεί να καθηλώσει το άτομο στην υιοθέτηση συμπεριφορών προκειμένου να είναι αρεστό και αγαπητό στο οικογενειακό, κοινωνικό και επαγγελματικό περιβάλλον ενώ ταυτόχρονα χάνει την αυθεντικότητά του και την προσωπική του ταυτότητα. Ο ρόλος του Σωτήρα εμπεριέχει διαστάσεις και υπό-ρόλους φροντιστή, θύματος και θύτη, προστάτη, νοσοκόμας ή ακόμα και μεσάζοντα ή διαμεσολαβητή, μέσω των οποίων το άτομο έχει μάθει να απλώνει πάντα ένα «χέρι βοηθείας» για να σώσει και έχει μάθει να είναι πάντα διαθέσιμο. Ωστόσο αυτή η ανάγκη για μόνιμη διαθεσιμότητα και μόνιμη παροχή βοήθειας στον αδύναμο συχνά κρύβει πόνο, ματαίωση, χειρισμό, εξουσία και ανισοτιμία.

Οι Σούπερ Ήρωες συνήθως αποκρύπτουν την πραγματική τους ταυτότητα προκειμένου να μην αποκαλυφθούν οι υπερφυσικές δυνάμεις τους. Στη Δραματοθεραπεία και στην ψυχοθεραπεία εν γένει ο στόχος είναι ο θεραπευόμενος να συμφιλιωθεί με τα δυνατά και τα αδύναμα κομμάτια της προσωπικότητάς του και να καταφέρει να ζήσει μια ζωή φανερή και όχι κρυμμένη που θα μοιάζει με επτασφράγιστο μυστικό.

Σε κάθε περίπτωση για κάθε Σούπερ Ήρωα υπάρχει πάντα η κάθαρση και η δικαίωση και αυτού του είδους τη «λύτρωση» μπορούν να προσφέρουν είτε στο παιδί είτε στον ενήλικα. Ιδιαίτερα στην παιδική ηλικία, τα παιδιά ταυτίζονται πολύ έντονα με τους αγαπημένους τους Ήρωες, φοράνε τις μάσκες τους και επιδιώκουν να ντύνονται σαν αυτούς, προσπαθώντας να μιμηθούν στοιχεία της προσωπικότητάς τους. Αυτή η σύνδεση όταν επιτρέπεται στα παιδιά μπορεί να έχει μεγάλη θεραπευτική αξία ακόμα περισσότερο σε περιόδους έντονου άγχους, συναισθηματικής πίεσης και κρίσης στο οικογενειακό περιβάλλον. Όταν το παιδί αναπτύσσει σχέσεις με έναν Ήρωα, αισθάνεται ότι στον αγώνα που δίνει δεν είναι μόνο του, αλλά έχει δυνάμεις που είναι ικανές να το παρακινήσουν, να του δώσουν θάρρος και συναισθηματική δύναμη, να του απαλύνουν τον φόβο και το τραύμα, να του συγκρατήσουν τον θυμό.

Παιδιά που αντιμετωπίζουν κατάθλιψη, διαταραχή μετατραυματικού στρες, φοβίες και άλλες διαταραχές αποτελούν έναν πληθυσμό στον οποίο η αξιοποίηση του Σούπερ Ήρωα στην Ψυχοθεραπεία, μπορεί να δημιουργήσει ένα εύφορο έδαφος και ένα ασφαλές πλαίσιο για να επεξεργαστεί συμβολικά όλα εκείνα τα συναισθήματα και τις καταστάσεις που το δυσκολεύουν.

Ωστόσο και η επιλογή του Σούπερ Ήρωα σε καμία περίπτωση δεν είναι τυχαία. Ένας Σούπερ Ήρωας ξεχωρίζει από τους υπόλοιπους γιατί έχει κάποια ιδιαίτερες δυνάμεις και αυτές οι δυνάμεις του είναι που διακινούν το ενδιαφέρον του παιδιού ή του ενήλικα να ταυτιστεί μαζί του. Σε ψυχαναλυτικό επίπεδο η δύναμη του Ήρωα πιθανόν να υποδεικνύει στοιχεία συμπεριφοράς που δυσκολεύεται και έχει καθηλωθεί ο θεραπευόμενος. Για άλλους λόγους διακινεί συναισθήματα ο Superman, για άλλα ο Batman και για άλλα ο Spiderman.

Είτε για τα παιδιά είτε για τους ενήλικες η ύπαρξη των Σούπερ Ηρώων είναι απαραίτητη για κάθε εποχή. Όχι μόνο σε προσωπικό επίπεδο αλλά και ευρύτερα στην ομάδα και στην κοινότητα. Αν θυμηθούμε την εποχή της πανδημίας, οι πολίτες είχαν την ανάγκη να φορέσουν την ταμπέλα του Ήρωα στο ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό που έδινε έναν αδιάκοπο αγώνα για τη δημόσια υγεία. Αντίστοιχα σε κάθε περίοδο κοινωνικής κρίσης η ανάγκη μας να προσδίδουμε χαρακτηριστικά και ρόλο Ήρωα σε εκείνους που βρίσκονται στην πρώτη γραμμή, εμπεριέχει την ελπίδα ότι η ζωή όσο δύσκολη κι αν είναι μπορεί να συνεχιστεί και ότι στη μάχη που δίνουμε δεν είμαστε μόνοι μας αλλά έχουμε και εκείνους που μπορούν μας σώσουν, να μας φροντίσουν και να μας προστατέψουν.

Οι Σούπερ Ήρωες για κάθε παιδί, για κάθε έφηβο και για κάθε ενήλικα μπορεί να είναι εκείνοι που θα ανοίξουν τον δρόμο να συμφιλιωθεί με τις δυνάμεις και τις αδυναμίες του και εν τέλει να ανακαλύψει ότι είναι ο Ήρωας της δικής τους αλήθειας, της αυθεντικής του ζωής.

Βιβλιογραφία:

*Craig Hane (2011), The Dramatherapeutic Use of the SuperHero Role With Male Clients

*LandyR. (2001), Προσωπικότητα και Προσωπείο, Ο ρόλος στο Δράμα, τη Θεραπεία και την Καθημερινότητα, Μετ. Γιαπιτζάκη- Κατσογιάννου Σ., Επιμ. Κρασανάκης Στ., Αθήνα: Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα.

*Γράφει ο Νίκος Τσιλιβαράκος

Κοινωνικός Λειτουργός, Ειδικευόμενος Δραματοθεραπευτής – Ψυχοθεραπευτής, Σύμβουλος Επικοινωνίας και Επαγγελματικού Προσανατολισμού, Συγγραφέας, Μέλος του Συνδέσμου Κοινωνικών Λειτουργών Ελλάδας, Μέλος της Πανελλήνιας Επαγγελματικής Ένωσης Δραματοθεραπευτών – Παιγνιοθεραπευτών.